Rycerze św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu

Wielu ludzi wjeżdżających do Poznania od strony Warszawy, zapewne zwróci uwagę na stojący po lewej stronie niewielki, acz bardzo interesujący kościół. Wprawne oko dostrzeże, że został on zbudowany w trzech stylach – romańskim, gotyckim i barokowym. Ci co bardziej dociekliwi, poszukają informacji o tym kościele. Zapewne zdziwią się, kiedy się dowiedzą, że teren na którym znajduje się ta niezwykła  budowla zwie się Komandorią, a za nią znajduje się sztuczne jezioro o nazwie Malta. Jeśli jednak ludzie ci dowiedzą się, że przez prawie 700 lat znajdowała się tam komandoria Zakonu Szpitala św. Jana Jerozolimskiego, zwanego od XVI wieku do dzisiaj Zakonem Kawalerów Maltańskich, wszystko stanie się jasne.

Symbol Zakonu Maltańskiego, źródło: Wikimedia.

Historia Zakonu Maltańskiego

Pełna nazwa zakonu brzmi obecnie: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego zwany Rodyjskim i Maltańskim. Powstał on w czasie wypraw krzyżowych i był jednym z trzech
największych i najsławniejszych rycerskich zakonów w Ziemi Świętej, obok zakonu Rycerzy Świątyni, czyli słynnych templariuszy i bardzo w Polsce znanego, lecz nie do końca dobrze kojarzonego, Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, czyli krzyżaków. Oczywiście, nie były to jedyne zakony rycerskie w średniowieczu. Oprócz nich istniało kilka innych, pomniejszych zakonów, jak: Bożogrobcy, Lazaryci, zakon Mountjoy, czy zakon św. Tomasza z Akki. Nie mniej templariusze, joannici i krzyżacy, byli zakonami największymi i najsławniejszymi. Zakony rycerskie powstawały też na Półwyspie Iberyjskim, gdzie toczono walki z Maurami. Najsławniejszymi zakonami w tamtej części Europy były zakony: Alcantara, Calatrava, Santiago, Avis i inne. 

Margat - główna siedziba joannitów z Ziemi Świętej, źródło: Wikimedia.

Początki Zakonu św. Jana Jerozolimskiego, czyli po prostu joannitów, sięgają czasów jeszcze sprzed pierwszej krucjaty. W 1048 roku grupa pielgrzymów z włoskiej republiki kupieckiej – Amalfii, uzyskała od ówczesnego sułtana Egiptu zgodę na wybudowanie w Jerozolimie kościoła, klasztoru i szpitala w celu opieki nad pielgrzymami, niezależnie od ich wiary i pochodzenia społecznego. Założycielem zakonu był półlegendarny bł. Gerard. W okresie I krucjaty (1096-1099) zakończonej zdobyciem Jerozolimy w 1099 roku i utworzeniem Królestwa Jerozolimskiego, bractwo przy szpitalu św. Jana przekształciło się stopniowo w zakon rycerski, zatwierdzony w 1113 roku bullą papieża Paschalisa II. Joannici podlegali wyłącznie władzy papieża, hierarchia kościelna i władza świecka nie mogły ingerować z działalność zakonu. Władze Królestwa Jerozolimskiego zobowiązały zakonników do zbrojnej ochrony pielgrzymów i terenów zdobytych na muzułmanach. Oczywiście joannici przez cały czas prowadzili szpital. Zakonnicy św. Jana, podobnie jak później templariusze, a w przeciwieństwie do krzyżaków, byli zakonem międzynarodowym, to znaczy przyjmowali w swoje szeregi rycerzy pochodzących z różnych krajów. Jako swój symbol przyjęli ośmioramienny krzyż, który pozostał nim do dziś. Joannici zakładali czarne tuniki z białym ośmioramiennym krzyżem, a do walki czerwona tunikę z białym krzyżem łacińskim. Szpitalnicy zbudowali na terenie Ziemi Świętej szereg zamków, a ich główną siedzibą była twierdza Margat. W 1144 roku, Rajmund II hrabia Tuluzy, przekazał im zamek Krak des Chevaliers. 

Zamek Krak de Chevaliers, źródło: Wikimedia.

Po upadku ostatniej twierdzy krzyżowców – Akki w 1291 roki, joannici początkowo osiedlili się na Cyprze, a w 1310 roku zorganizowali wyprawę pod dowództwem wielkiego mistrza Foulques de Villaret i zdobyli wyspę Rodos, którą do tej pory władali Bizantyjczycy. Od tej chwili zaczęto nazywać joannitów Zakonem Rodyjskim. W przeciwieństwie do templariuszy, którzy skupili się na budowaniu potęgi ekonomicznej (co wkrótce doprowadziło ich do zguby) i krzyżaków, którzy stworzyli własne mocarstwowe państwo nad Bałtykiem, joannici dalej walczyli z muzułmanami, a ponieważ ich główną siedzibą była wyspa, wkrótce zbudowali silną flotę. W całej Europie stworzyli swoje przedstawicielstwa, czyli prowincje. Powstały one w 1301 roku w oparciu o podziały językowe. Prowincje dzieliły się na wielkie przeoraty i przeoraty, które z kolei dzieliły się na baliwaty. Najmniejszymi jednostkami były preceptoria, lub komturie, zwane od XIII wieku komandoriami. 

Zamek joannitów na Rodos, źródło: Wikimedia.

Wyróżniano dwa typy komandorii: szpitalne, zwane też kapłańskimi i rycerskie. W komandoriach szpitalnych lub kapłańskich, zajmowano się opieką nad chorymi i starszymi, a także prowadzono działalność duszpasterską. Komandorie rycerskie, jak sama nazwa wskazuje, gromadziły rycerzy do walki z innowiercami. W 1523 roku po długiej walce z wojskami tureckimi, zakon musiał opuścić Rodos. W 1530 roku joannici otrzymali od cesarza Karola V, za zgodą papieża Klemensa VII, wyspę Maltę jako główną siedzibę. Od tej pory szpitalników-joannitów nazwano Zakonem Kawalerów Maltańskich lub Zakonem Maltańskim. W 1565 roku zakonnicy pod dowództwem wielkiego mistrza Jeana de la Valette obronili wyspę przed Turkami Osmańskimi, a w rok później wielki mistrz rozpoczął budową potężnego miasta – twierdzy, nazwanego na jego cześć – Valettą (obecna stolica Malty).

Kawalerowie Maltańscy, źródło: Wikimedia.

Z czasem zakon zatracił coraz bardziej swój militarny charakter. W 1798 roku Maltę zajął Napoleon, a w rok później Anglicy. Kawalerowie Maltańscy zostali wypędzeni z wyspy. Tułali się przez wiele lat po kilku włoskich miastach, aż wreszcie, w 1834 roku, osiedlili się w Rzymie na zaproszenie papieża Grzegorza XVI. Rzym po dziś dzień jest siedzibą zakonu na zasadach eksterytorialności. Współcześnie zakon zajmuje się przede wszystkim działalnością charytatywną i niesieniem pomocy medycznej. Jest on podmiotem prawa międzynarodowego, utrzymuje stosunki dyplomatyczne z wieloma państwami, jest także stroną umów i traktatów międzynarodowych. Bierze udział w konferencjach międzynarodowych i działa w organizacjach międzynarodowych, jako obserwator. Zakon wydaje własne znaczki, ma własne tablice rejestracyjne na samochodach służbowych, a nawet własną walutę.     

Rycerz Zakonu Maltańskiego, źródło: Wikimedia.

Dzieje poznańskiej Komandorii

Przybycie joannitów do Poznania wiązało się z ufundowaniem przez księcia Mieszka III Starego i biskupa poznańskiego Radwana, szpitala dla pielgrzymów zmierzających do grobu św. Wojciecha w Gnieźnie. W 1187 roku szpital i znajdujący się tu, prawdopodobnie drewniany, kościół św. Michała Archanioła został przekazany joannitom, którzy utworzyli tu komandorię szpitalną. W miejscu drewnianego kościoła bracia wznieśli nowy, ceglany kościół w stylu romańskim, który od 1237 roku nosi imię św. Jana Jerozolimskiego Za Murami, ponieważ znajdował się za murami miasta.

Komandor poznański Zygmunt Karol Radziwiłł, źródło: Wikimedia.

Szpital został obdarowany licznymi wsiami, m. in.: Suchym Lasem (dlatego w herbie gminy Suchy Las znajduje się krzyż maltański), Objezierzem, Lipnicą, Krzesinami, Miłostowem i Jędrzejowem. Biskup Radwan zrzekł się na rzecz szpitala dziesięcin z kilku swoich wsi, jak chociażby: Wierzyc, Górki, Glinki, Kostrzyna, Koszut i Wargowa. W czasem posiadłości poznańskich joannitów powiększyły się m. in. o: Baranowo, Krzyżowniki, Maniewo, Pogorzelicę i Psarskie. Kawalerowie maltańscy otrzymali ponadto jeden kanonikat przy katedrze. Początkowo kanonikiem był proboszcz parafii św. Jana, a od XVI wieku każdorazowy komandor.

Kościół św. Jana Jerozolimskiego za Murami, źródło: Wikimedia.

Objęcie kanonikatu przez komandora odbywało się w pełnej gali rycerskiej. Komandor otrzymywał miecz, szyszak i złoty łańcuch. Zasiadał też w stallach katedralnych, czyli w ozdobnych ławach ustawionych w prezbiterium. Komandoria poznańska podlegała formalnie pod zwierzchnictwo Pragi, która była stolicą przeoratu, jednakże z czasem zależność ta zmalała. Od XVI wieku królowie polscy rościli sobie prawo do mianowania komandorów, co nie do końca podobało się władzom zakonu. Przykładem sporów o powoływanie komandorów poznańskich, była nominacja na to stanowisko jednego z czołowych wielkopolskich magnatów, Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego, dokonana przez króla Zygmunta Augusta w 1566 roku. Tej nominacji sprzeciwił się wielki mistrz zakonu, Jean de la Valette, który chciał powołać na to stanowisko Szymona Latkowskiego, który jako członek zakonu wsławił się w walkach z Turkami i podczas oblężenia Malty w 1565 roku. Sprawa dotarła nawet do papieża. Ostatecznie Czarnkowski pozostał na stanowisku.

Komandor poznański Hieronim Augustyn Lubomirski, źródło: Wikimedia.

Pierwszym znanym z imienia komandorem, był niejaki Teodoryk. Pełnił on swoją funkcję około roku 1252. Aż do XV wieku, komandorami byli przeważnie Niemcy, dopiero od tego wieku mianowano na to stanowisko Polaków. Wśród nich kilku szczególnie się wyróżniło. Komandor Piotr Siedlecki (1493-1496) brał udział w wyprawie bukowińskiej Jana Olbrachta w 1493 roku. Stanisław Dłuski (1504 – 1520) dobudował do kościoła św. Jana istniejącą do dzisiaj wieżę gotycką, stanowiącą jeden z charakterystycznych elementów kościoła. Bartłomiej Nowodoworski (1624 – 1625) zanim został komandorem, walczył jako członek zakonu z Turkami, a następnie walnie przyczynił się do zdobycia Smoleńska w 1611 roku.  Na bazie poznańskiej komandorii chciał kształcić szlachtę w nowoczesnej sztuce wojennej. Jego następca, Zygmunt Karol Radziwiłł (1625 – 1642) walczył pod Chocimiem w 1621 roku. Brał udział także w wojnie trzydziestoletniej u boku cesarza Ferdynanda II Habsburga, jako honorowy hetman słynnych „lisowczyków”. Wziął również udział w wyprawie smoleńskiej w 1633 roku. Jan Chrzciciel Osoliński (1642 – 1682) doszedł w zakonie maltańskim do godności przeora Czech. Hieronim Augustyn Lubomirski (1682 – 1685) walczył w wojnie z Turkami 1672-1676, odznaczył się w odsieczy wiedeńskiej 1683 roku, doszedł do godności marszałka nadwornego koronnego i hetmana wielkiego koronnego. Po wojnach ze Szwecją, poznańska komandoria znacznie podupadła. Odbudował ją komandor Michał Stanisław Dąbrowski (1719 – 1740). Zbudował on m. in. drugi charakterystyczny dla kościoła św. Jana element, mianowicie barokową kapicę Świętego Krzyża. Ostatnim komandorem w Poznaniu był Andrzej Marcin Miaskowski (1781 – 1832). Po jego śmierci władze pruskie skasowały komandorię, a dobra zakonu maltańskiego przejęło państwo. W 1927 roku polscy kawalerowie maltańscy utworzyli Związek Polskich Kawalerów Maltańskich, na którego stanął Bogdan hr. Hutten-Czapski. Kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu stał się główną świątynią związku w Polsce.

Dziś w pobliżu Kościoła św. Jana dalej rezydują Kawalerowie Maltańscy, ale zajmują się oni już wyłącznie działalnością charytatywną. Najsłynniejsze poznańskie sztuczne jezioro zawdzięcza swą nazwę właśnie dawnym rycerzom św. Jana.  

Współczesny Kawaler Maltański, źródło: Wikimedia.

Źródło:

B. Krzyślak, Z. Kurzawa, Kościół św. Jana Jerozolimskiego Za Murami na poznańskiej Komandorii, Poznań 2011.

M. Rezler, Malta nad Wartą, w: Tajemnicza Wielkopolska, praca zbiorowa pod redakcją Z. Roli, Poznań 2000.

H.J.A Sire, Kawalerowie Maltańscy, Warszawa 2000.

www.zakonmaltanski.pl2000