Poznański gotyk, część 1

S

trzeliste katedry, tajemnicze zamki i majestatyczne klasztory, to wszystko nieodmiennie kojarzy się ze średniowieczem. Dziś budowle te budzą podziw i uznanie dla ich twórców. Samo pojęcie „gotyk” wymyślono w okresie renesansu i było pogardliwym określeniem dla architektury, uznanej przez artystów renesansu za barbarzyńską, bo stworzoną przez dzikie plemiona Gotów z Północy.

Architekturę romańską cechowały, w najwyższym skrócie: masywne, raczej niskie budowle, grube mury, małe okna, sklepienia kolebkowe, prostota i surowość. Gotyk, styl, który powstał we Francji w pierwszej połowie XII wieku, szybko rozpowszechnił się w całej Europie, a w połowie XIII stulecia dotarł na ziemie polskie. Duża w tym zasługa zakonu cystersów, który przyniósł do Polski nowe metody uprawy roli i hodowli, a także nowatorskie rozwiązania w dziedzinie architektury. W przeciwieństwie do romanizmu, gotyk cechuje się lżejszą konstrukcją, „dążeniem w górę” oraz większymi oknami, dzięki czemu wnętrza gotyckich budowli były lepiej oświetlone. Gotyk kojarzy się nieodmiennie z ostrym łukiem, sklepieniem krzyżowo-żebrowym, przyporami dla wzmocnienia murów, witrażami i bogatą ornamentyką. Za pierwszą w pełni gotycką budowlą na ziemiach polskich, uważane jest prezbiterium katedry we Wrocławiu, dobudowane do romańskich naw w latach 1242 – 1268. W Poznaniu, pierwsze budowle gotyckie zaczęto wznosić niewiele później.

Początki architektury gotyckiej w Poznaniu

Najstarszym, istniejącym do dziś zabytkiem architektury gotyckiej w Poznaniu, jest kościół podominikański, obecnie jezuicki, pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki Bożej Pocieszenia. 

1. Kościół podominikański, ob. jezuicki.

Kościół wznieśli dominikanie, najstarszy z poznańskich zakonów. Sprowadzono ich w 1231 r. i osiedlono na Śródce, jednak w 1244 r. braciszkowie przenieśli się na lewy brzeg Warty i założyli klasztor przy kościółku św. Gotarda, istniejącym tu być może od połowy XII stulecia. Wkrótce jednak zaczęli oni wznosić nowy, dwunawowy kościół, już w stylu wczesnogotyckim. Ukończono go ok. 1253 r., a więc w momencie lokacji Poznania. Z tamtego kościoła przetrwały mury korpusu świątyni oraz okazały portal. 

2. Portal kościoła podominikańskiego.

Sklepienie kościoła, wieża i większość wyposażenia, są barokowe i pochodzą już z przełomu XVII i XVIII w. Wiązało się to z odbudową kościoła po powodzi, która w 1698 r. podmyła filary i spowodowała zawalenie się sklepienia. Odbudową kierował wybitny poznański architekt, Jan Catenazzi. Na przełomie XV i XVI wieku dobudowano do kościoła późnogotycką kaplicę Matki Bożej Różańcowej. 

3. Kaplica MB Różańcowej.

Dominikanie propagowali odmawianie różańca i utworzyli przy kościele jedno z najstarszych w Polsce bractw różańcowych. Obecna kaplica jest jednak raczej neogotycka, niż gotycka. Godnym uwagi jest okazałe sklepienie gwiaździste. W kaplicy znajduje się otoczony kultem obraz Matki Bożej Różańcowej z 1631 r., koronowany w 1968 r.

4. Sklepienie kaplicy MB Różańcowej.

Niedaleko kościoła dominikanów, zbudowano kościół dominikanek, obecnie pw. Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych. Niegdyś patronką kościoła była św. Katarzyna Aleksandryjska, stąd poznańskie dominikanki zwano katarzynkami. 

5. Dawny kościół katarzynek (dominikanek), ob. salezjanów. 

Fundatorami kościoła i klasztoru byli możni z rodu Łodziów: Wincenty, Mikołaj i Mirosław. Fundację potwierdził Przemysł II. Kościół zbudowano pod koniec XIII w., ale obecny niewiele przypomina pierwotną świątynię katarzynek. Kościół często padał ofiarą pożarów i działań wojennych. Kolejne odbudowy i przebudowy spowodowały, że zatracił on swój pierwotny wygląd. Zachował się jedynie ogólny zarys bryły. Świątynia była niewielka, jednonawowa, złożona z dwuprzęsłowego sklepionego chóru. Obecnie kościół należy do salezjanów.

6. Wnętrze kościoła.

Mówiąc o początkach architektury gotyckiej w Poznaniu, nie sposób nie wspomnieć o nieistniejącej już kolegiacie farnej pw. św. Marii Magdaleny. Kościół zaczęto wznosić prawdopodobnie krótko po lokacji Poznania. Niestety, niewiele wiadomo o pierwotnym wyglądzie świątyni. Może więcej informacji przyniosą prowadzone obecnie badania archeologiczne. W źródłach zachowała się wzmianka z 1388 r. mówiąca o budowie fary. Oznacza to prawdopodobnie, że w tym czasie dokonano jej przebudowy lub rozbudowy. Ciągnęła się ona do początku XV w. Dzięki przekazom ikonograficznym, można mniej więcej określić wygląd kościoła. 

7. Model nieistniejącej kolegiaty farnej św. Marii Magdaleny.

Był to budynek trójnawowy, siedmioprzęsłowy z wysoką, czteroboczną wieżą, przylegająca do kościoła od zachodu, stanowiącą przez wieki najwyższą budowlę Poznania.

Przebudowa katedry

Po zniszczeniu pierwszej katedry w wyniku najazdu księci czeskiego Brzetysława w latach trzydziestych XI w., odbudowano ją nadając formy romańskie. W tym kształcie świątynia przetrwała niemal do XIV wieku. Zbudowana była z solidnego materiału, czyli ciosanych kamieni, ale niestety, grząski grunt jej fundamentów, liczne powodzie i podtopienia, a co za tym idzie obsunięcia terenu, spowodowały, że konstrukcja zaczęła grozić zawaleniem. Z tego też powodu biskup Boguchwał II, chcąc zapobiec katastrofie, nakazał rozebrać prezbiterium w 1243/44 r. i zbudować nowe. Ta operacja uchroniła na jakiś czas resztę kościoła, ale okazała się rozwiązaniem na krótką metę. Wkrótce nawa główna zaczęła grozić zawaleniem. Już z 1334 r. pochodzą wzmianki o zbieraniu pierwszych funduszy na przebudowę świątyni. W 1341 r. odbył się tu ślub Kazimierza Wielkiego z Adelajdą Heską. Wiadomo, że wówczas nie prowadzono jeszcze żadnych prac w katedrze. Jednakże kilka lat później nastąpiła jakaś katastrofa, być może część budowli uległa zawaleniu. Musiało to nastąpić przed 1356 r., ale po 1341 r. W 1356 r. papież Innocenty VI wydał przywilej odpustowy dla wszystkich, którzy wspomogą swymi ofiarami dzieło odbudowy katedry poznańskiej.

8. Fasada katedry.

Materiałem, z którego zbudowano nową, gotycką katedrę, był już nie kamień, a cegła. Kamień był zbyt drogi, na ziemiach polskich nie był wystarczająco bogatych złóż tego budulca, a sprowadzanie go  było trudne i kosztowne. Zdecydowano się więc na cegłę. W wyniku tej przebudowy, katedra zyskała szatę gotycką, przywróconą po 1945 r. i którą możemy do dziś oglądać. Zbudowano nowe nawy: główną i boczne, nowe prezbiterium, ambit (obejście dookoła prezbiterium) i wieże. 

9. Nawa główna katedry.

Pamiętajmy jednak, że dzisiejsza katedra nie jest wierną kopią tej z XIV stulecia. Jak wynika z widoku katedry z 1618 r., kościół miał wówczas znacznie smuklejsze wieże, zupełnie inne, niż te obecne. Z fundacji Kazimierza Wielkiego zbudowano okazały grobowiec króla Bolesława Chrobrego, obecnie już nieistniejący. Od początku XV w. zaczęto budować, istniejące do dzisiaj, choć wielokrotnie przebudowywane później kaplice, m.in. kaplicę mansjonarską (ob. „Złota Kaplica”). Zniszczenia wojenne z 1945 r. ominęły na szczęście wieniec kaplic. Większość w ciągu wieków została przebudowana, ale niektóre zachowały gotycki charakter.

10. Katedra na widoku z 1618 r. (po lewej).

Prace nad katedrą prowadzili mistrzowie związani ze Śląskiem. Poznań miał zresztą liczne powiązania handlowe i polityczne z miastami śląskimi, zatem nic dziwnego, że stamtąd sprowadzano też artystów i budowniczych. Śląscy muratorzy pracowali także, najprawdopodobniej, przy przebudowie kolegiaty farnej. Plan katedry nawiązuje do klasycznych katedr francuskich. Pewną nowością, nie mającym precedensu we wcześniejszych rozwiązaniach architektonicznych, są trzy wieloboczne kaplice zwieńczone wieżyczkami, przylegające do ambitu, we wschodniej część katedry. Dzięki temu, prezbiterium zyskało dodatkowe oświetlenie oraz dodatkową przestrzeń, rozszerzającą się na trzy strony. 

11. Wschodnia część katedry.

Katedra gotycka przetrwała w kształcie jaką nadano ją w XIV wieku do 1622 r., kiedy to zniszczył ją tragiczny pożar. Świątynię odbudowano nadając jej już formy barokowe.  

Ciąg dalszy nastąpi…

Źródło fotografii:

1.http://fotopolska.eu/287035,foto.html

2. http://fotopolska.eu/604731,foto.html

3. By Radomil (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons

4. By Radomil (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons

5. http://fotopolska.eu/553415,foto.html

6. By Macpach1234 (Own work) [CC BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons

7. By No machine-readable author provided. Poznaniak assumed (based on copyright claims). [Public domain], via Wikimedia Commons

8. Diego Delso [CC BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], via Wikimedia Commons

9. By Radomil talk (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons

10. https://vignette3.wikia.nocookie.net/poznan/images/6/6c/Rzeka_poznan_1.jpg/revision/latest?cb=20120203101355&path-prefix=pl

11. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Katedra_Poznan_S.jpg