W
|
rześnia
znana jest w Polsce przede wszystkim ze strajku dzieci wrzesińskich na początku
XX w. Miłośnicy sprzętu nagłaśniającego skojarzą zapewne to miasto z marką
Tonsilu, fabryki produkującej głośniki, a studenci politologii z prawyborami,
które odbyły się tu w latach: 1993, 1995, 2004 i 2009.
Września była niegdyś
niezbyt dużym miastem prywatnym, a obecnie jest stolicą powiatu i dziesiątym co
do wielkości miastem województwa wielkopolskiego. Okres pomyślności Wrześni zaczął
się pod koniec XIX wieku i, z przerwami na okres okupacji, trwa do dziś,
a przez ostatnie lata miasto rozwija się niezwykle dynamicznie. Spora w tym
zasługa jej korzystnego położenia, przy trasie autostrady A2 Poznań-Warszawa.
Blisko stąd do Gniezna, a stamtąd na Kujawy i nad morze. Września może jednak
pochwalić się również starą metryką i cennymi zabytkami.
 |
| 1. Poraj - herb Wrześni. |
Prywatne miasto Września
Pierwsza wzmianka
o Wrześni pochodzi z 1256 r. Jako miasto (civitas)
Września pojawia się po raz pierwszy w 1357 r. w liście biskupa krakowskiego
Bodzanty. Już wtedy więc musiała posiadać prawa miejskie, choć nie wiadomo
dokładnie, kiedy je otrzymała. Przywilej lokacyjny najprawdopodobniej zaginął
podczas „potopu” szwedzkiego. Warto tu dodać, że Bodzanta, biskup krakowski w
latach 1348 – 1366, wywodził się w wielkopolskiego rodu Porajów-Różyców,
ówczesnych właścicieli Wrześni. W źródłach nazwa „Września” pojawia się w różnych
formach, m.in.: Vresc, Wressna, Wresna, Wreszna, Wresnija, Wrzesznya, itd.
 |
| 2. Pomnik Poraja Sławnikowica. |
Pierwszymi
właścicielami miasta byli Poraje-Różyce, pieczętujący się herbem Poraj
(srebrna, pięciolistna róża na czerwonym tle), który widnieje dziś w herbie
Wrześni. Według tradycji rodowej, Poraje wywodzili się z czeskiego rodu
Sławnikowiców, którzy schronili się z Polsce wraz ze swoim krewnym, późniejszym
świętym Wojciechem, uciekając przed pogromem w rodzinnych Czechach. Poraje-Różyce
byli właścicielami Wrześni do połowy XV wieku, później miasto stanowiło
własność Wrzesińskich herbu Doliwa, następnie Szaszorów-Bardzkich, później Działyńskich
herbu Ogończyk, wreszcie Niegolewskich herbu Grzymała, po nich dostała się Gniazdowskim
herbu Niemira, a wreszcie Ponińskich herbu Łodzia.
 |
| 3. Panorama Wrześni z początku XX w. |
Wobec braku
dokumentu lokacyjnego, rada miejska Wrześni wystąpiła do ówczesnego właściciela
miasta Zygmunta Działyńskiego, wojewody brzesko-kujawskiego, z prośbą o wydanie
nowego przywileju lokacyjnego. Działyński przychylił się do tej prośby i w 1671
r. podpisał dokument, będący potwierdzeniem przywileju lokacyjnego. Dzięki
korzystnemu położeniu, Września już od swych początków wyrosła na ważny ośrodek
handlowy. W 1458 r., miasto zostało zobowiązane do wystawienia 15 pieszych
żołnierzy na wyprawę malborską podczas wojny trzynastoletniej w Krzyżakami. Co
jednak ciekawe, Września była miastem otwartym, to znaczy nigdy nie posiadała
murów miejskich. Kres świetności Wrześni przyniósł „potop” szwedzki. Miasto
zostało złupione i spalone.
 |
| 4. Wrzesiński rynek, fot. z pocz. XX w. |
Do połowy XVII wieku
miasto było zamieszkane w większości przez ludność polską. Od drugiej połowy
tego stulecia, rozpoczął się napływ ludności niemieckiej, przeważnie wyznania
ewangelickiego. W 1750 r. utworzyli oni własną parafię, a ówczesny właściciel
miasta Adam Poniński, podarował im w 1778 roku przypałacową oranżerię na
miejsce modlitwy wraz z terenem na założenie cmentarza oraz dom na mieszkanie
dla pastora i szkołę. W latach 1817-1822 dawną oranżerię przebudowano na kościół
w stylu klasycystycznym. Na jego miejscu, w latach 1894 – 1895, wybudowano nową,
neogotycką świątynię (obecnie katolicki kościół pw. Świętego Ducha).
 |
| 5. Dawny kościół ewangelicki, ob. katolicki kościół pw. Świętego Ducha, fot. z okresu okupacji. |
We Wrześni
osiedliła się też spora grupa ludności żydowskiej. Według tradycji, pierwsi
Żydzi napłynęli do miasta jeszcze w XIV wieku. W 1674 r. we Wrześni mieszkało
76 Żydów, dzięki czemu gród nad Wrześnicą znalazł się na piątym miejscu pod
względem liczby ludności żydowskiej w ówczesnym województwie kaliskim, do
którego Września należała. Pod koniec XVIII w. doliczono się 657 osób
narodowości żydowskiej, zamieszkującej miasto. Już w średniowieczu, wrzesińscy
Żydzi zbudowali dla siebie synagogę, którą w 1710 r. zastąpiono nową,
drewnianą. Ta spłonęła w 1873 r. Na jej miejscu wystawiono murowaną bożnicę, zbudowaną
w stylu neoromańskim. Synagoga przetrwała do 1940 r., kiedy to zniszczyli ją
Niemcy. O dawnej synagodze wrzesińskiej przypomina dziś tablica pamiątkowa.
 |
| 6. Widokówka z panoramą Wrześni (pocz. XX w.). |
Stolica powiatu
W 1793 r. w wyniku
II rozbioru Polski, Września znalazła się w granicach zaboru pruskiego. W
latach 1807 – 1815 wchodziła w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r.
ponowie dostała się pod panowanie pruskie, jako część Wielkiego Księstwa
Poznańskiego. W 1818 r. utworzono powiat wrzesiński. W 1833 r. wydano dekret o
wyłączeniu miast spod wpływów szlachty. Września przestała być miastem
prywatnym w 1841 r.
Podczas Wiosny
Ludów w 1848 r., pod miastem utworzono obóz wojskowy polskiej siły zbrojnej. 2
maja powstańcy pod dowództwem Ludwika Mierosławskiego, stoczyli zwycięską bitwę
z wojskami pruskimi pod Sokołowem, niedaleko Wrześni.
 |
| 7. Pomnik upamiętniający poległych w bitwie pod Sokołowem. |
Kiedy wybuchło powstanie
styczniowe, lokalny komitet organizował pomoc dla rodaków walczących z
Rosjanami. Z terenu Wrześni, do powstania przedarło się 149 osób. Polscy
mieszkańcy Wrześni aktywnie walczyli z germanizacją. Działały tu m.in.:
Towarzystwo Czytelni Ludowych, Koło Śpiewacze „Lutnia”, Towarzystwo Gimnastyczne
„Sokół”, Bractwo Strzeleckie i Towarzystwo Przemysłowe. W 1859 r. powstał
Polski Bank Pożyczkowy.
Głośnym echem w
całej Europie odbił się strajk uczniów szkoły katolickiej, który był reakcją na
zarządzenie władz pruskich, nakazujące wprowadzenie nauki religii w języku
niemieckim. W maju 1901 r. dzieci, przy wsparciu rodziców, odmówiły
posługiwania się językiem niemieckim na lekcjach religii.
 |
| 8. Szkoła, w której odbył się strajk Dzieci Wrzesińskich, fot. z pocz. XX w. |
Strajk trwał do 1904
r., ale dzieci nie zaprzestały walki o mowę ojczystą. W 1906 – 1907 uczniowie z
Wrześni przyłączyły się do strajku powszechnego. W obronie dzieci stanęli: Maria
Konopnicka i Henryk Sienkiewicz, a pruscy dyplomaci musieli tłumaczyć się z
postępowania swoim władz na salonach Europy.
 |
| 9. Pomnik Dzieci Wrzesińskich. |
W drugiej połowie
XIX w. zbudowano we Wrześni cukrownię, elektrownię i rzeźnię. W latach 1911 –
1912 powstały wodociągi i wieża ciśnień, a także założono kanalizację. W 1875
r. zbudowano linię kolejową z Gniezna do Wrocławia przez Wrześnię, a w 1887 r.
linię kolejową do Poznania, przedłużoną rok później do nadgranicznego
Strzałkowa. W 1898 r. powstała także linia kolejki wąskotorowej z Wrześni do Borzykowa,
którą później przedłużono do Pyzdr.
 |
| 10. Dworzec kolejowy we Wrześni, fot. z okresu okupacji i współcześnie. |
Kiedy 27 grudnia
1918 r. wybuchło w Poznaniu powstanie wielkopolskie, już następnego dnia polscy
mieszkańcy Wrześni wyzwolili swoje miasto. Sformułowany następnie batalion
powstańczy pod dowództwem Władysława Wiewiórowskiego, który wziął udział w
walkach o Zdziechowę i Szubin. Spolonizowano równocześnie administrację miejską
i szkolnictwo. W 1920 r. zawiązała się w mieście ochotnicza Legia Wrzesińska
pod dowództwem Stanisława hr. Mycielskiego, licząca ok. 800 żołnierzy, która
wzięła udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
 |
| 11. Rynek wrzesiński. |
Okres
międzywojenny to dynamiczny rozwój gospodarczy i kulturalny Wrześni. Ukazywały
się w mieście dwa tytułu prasowe: „Orędownik Wrzesiński” i „Wici Wrzesińskie”.
Rozwój miasta przerwał wybuch II wojny światowej. Na terenie powiatu utworzono
trzy obozy pracy dla Żydów, z których większość została zamordowana. We Wrześni
utworzono obóz dla francuskich jeńców wojennych. Miasto zostało wyzwolone 22
stycznia 1945 r. Po wojnie, we Wrześni powstał szereg zakładów przemysłowych i
szkół. W 1975 r. przeprowadzono reformę administracyjną, w wyniku której
zlikwidowano powiaty. W 1999 r. Września ponownie stała się stolicą powiatu, po
kolejnej reformie administracyjnej.
 |
| 12. Ratusz we Wrześni, zdjęcie z pocz. XX w. |
Zabytki Wrześni
Najstarszym
kościołem we Wrześni jest kościół farny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii
Panny i św. Stanisława. Parafia farna była wzmiankowana już w XIV wieku. Obecny
kościół wzniesiono w XV stuleciu. Świątynia została zniszczona przez Szwedów
podczas „potopu”. Odbudowano ją kilkanaście lat później, a następnie
przebudowano w 1792 r. Kościół został poddany gruntownej renowacji w latach
1881 – 1887 wg projektu znakomitego architekta Zygmunta Gorgolewskiego, autora
kilku wielkopolskich pałaców i okazałej Opery Lwowskiej. Jako ciekawostkę
podam, że proboszczem wrzesińskiej fary w latach 1873 – 1892 był ks. Florian
Stablewski, późniejszy arcybiskup gnieźnieński i poznański.
 |
| 13. Kościół farny we Wrześni. |
Kolejnym ciekawym
zabytkiem sakralnym we Wrześni jest niewielki, drewniany kościół Świętego
Krzyża na Lipówce, wzniesiony w XVII wieku. Jego budowa wiąże się ze źródełkiem
przepływającym obok, uznawanym na cudowne. Kościół zdobi polichromia z XIX
wieku.
 |
| 14. Kościół na Lipówce. |
Ostatnim z zabytkowych kościołów wrzesińskich, jest dawny kościół
ewangelicki, obecnie katolicka świątynia pw. Świętego Ducha, zbudowana w stylu
neogotyckim w latach 1894 – 1895, o której wspomniałem już powyżej.
 |
| 15. Kościół pw. Świętego Ducha. |
Ciekawym budynkiem
jest neogotycki ratusz zbudowany w latach 1909 – 1910 na miejscu dawnej poczty
konnej, która spłonęła w 1905 r. Budynek przeszedł gruntowny remont z 1992 r.
 |
| 16. Ratusz. |
Przy
ulicy Jana Pawła II stoi okazały, trzykondygnacyjny gmach Sądu Rejonowego,
zbudowany w 1906 r. w stylu renesansu północnego. W dawnej szkole katolickiej,
w której odbył się słynny strajk Dzieci Wrzesińskich, a która mieściła się w
kamienicy zbudowanej pod koniec XVIII wieku, otwarto w 1966 r. Muzeum
Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich. Zrekonstruowano w nim salę lekcyjną z
początku XX wieku, salonik mieszczański z przełomu XIX i XX stulecia oraz
prezentuje się pamiątki z dziejów Wrześni, pochodzące głownie z XIX i pierwszej
połowy XX wieku.
 |
| 17. Sąd Rejonowy we Wrześni. |
Jednym z
najcenniejszych zabytków Wrześni jest pałac na Opieszynie. W tym miejscu już od
średniowiecza znajdowała się siedziba kolejnych właścicieli miasta. Pałac w
obecnym kształcie powstał w 1870 r. dla Edwarda hr. Ponińskiego. Do 1939 r. na
parterze pałacu znajdował się hol, jadalnia, gabinet pana domu, salon, pokój
bilardowy, salonik pani z werandą. Pałacowa biblioteka liczyła sobie ok. 4500
tomów, z czego wiele „białych kruków”, a także zgromadzono w pałacu sporą
kolekcję rzeźb, obrazów, wyrobów szklanych i porcelany. Księgozbiór spłonął
podczas pożaru pałacu w 1945 r., a dzieła sztuki wywieźli Niemcy. W latach 1945
– 1994 budynek użytkował Zespół Szkół Rolniczych, a obecnie mieści się tam
restauracja.
 |
| 18. Pałac na Opieszynie. |
Warto odwiedzić
Wrześnię, bo miasto jest naprawdę ciekawe. Polecam przy okazji zobaczyć
wczesnośredniowieczne grodzisko w Grzybowie, znajdujące się w niedaleko miasta
oraz okazały pałac w Czerniejewie, stojący przy drodze do Gniezna, które leży
zaledwie ok. 30 km od Wrześni.
Źródło:
Od Kruszwicy do Poznania. Rzecz o szlaku Piastowskim.
Historia-zabytki-okolice-legendy,
praca zbiorowa pod redakcją Janiny Sikorskiej, Bydgoszcz 2005.
200 lat powiatu wrzesińskiego. Historia i
współczesność, opracowanie zbiorowe
pod redakcją Mariana Torzewskiego, Września 2018.
Fotografie:
1. Poznaniak [Public domain]
2. https://fotopolska.eu/1302669,foto.html
3. https://fotopolska.eu/1302341,foto.html
4. https://fotopolska.eu/1021517,foto.html
5. https://fotopolska.eu/352007,foto.html
6. https://fotopolska.eu/132306,foto.html
7. https://fotopolska.eu/331285,foto.html
8. https://fotopolska.eu/529787,foto.html
9. https://fotopolska.eu/1122109,foto.html
10. https://fotopolska.eu/1303502,foto.html
https://fotopolska.eu/1122086,foto.html
11. https://fotopolska.eu/1314055,foto.html
12. https://fotopolska.eu/692740,foto.html
13. https://fotopolska.eu/331316,foto.html
https://www.fotopolska.eu/Wrzesnia/b314312,Wnetrze.html
https://fotopolska.eu/331317,foto.html
14. https://fotopolska.eu/1264324,foto.html
15. https://fotopolska.eu/1122608,foto.html
16. https://fotopolska.eu/1137914,foto.html
17. https://fotopolska.eu/1119105,foto.html
18. Donfelippe [Public domain]
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz