Perły Starego Rynku, część 4

Odwach

Każdy, kto pierwszy raz odwiedza Stary Rynek w Poznaniu, z pewnością zwróci uwagę na zgrabny, parterowy budynek w stylu klasycystycznym. Mowa tu oczywiście o odwachu, czyli siedzibie warty głównej garnizonu z biurami komendy i aresztem, lub po prostu wartowni. Słowo odwach pochodzi od niemieckiego Hauptwache, czyli „warta główna”.

Źródło: Wikimedia.

Pierwszy odwach znajdował się na parterze ratusza i służył tzw. wojsku miejskiemu. Był to niewielki oddział najemnych żołnierzy, zobowiązanych do obrony miasta i zapewnienia w nim porządku. Oddział był rzeczywiście niewielki, bo liczył zaledwie kilkudziesięciu ludzi i nie mógł samodzielnie bronić miasta. Spełniał
jedynie funkcje organizacyjne w stosunku do sił cechowych. Wojskiem miejskim dowodził oficer zwany hutmanem, wybierany na roczną kadencję przez radę miejską. Wojsko miejskie rozwiązano w czasach Augusta II Mocnego. W mieście od tej pory stacjonowały wojska koronne, prywatne oddziały magnatów, lub wojska nieprzyjacielskie. Z czasem powstał na rynku drewniany odwach, znajdujący się tam, gdzie obecny. Nie wiadomo kiedy dokładnie powstał ten drewniany budynek, badacze podają lata 1759-61 jako przypuszczalne daty powstania drewnianego odwachu.

Źródło: Wikimedia.

W 1778 roku Stanisław August Poniatowski powołał Komisję Dobrego Porządku, mającą poprawić stan zabudowy i uporządkować miasta. Pracami komisji w Poznaniu kierował ostatni starosta generalny Wielkopolski, Kazimierz Raczyński (1729 – 1824). W 1785 komisja podjęła decyzję o wybudowaniu murowanego odwachu w miejsce drewnianego. Pracę rozpoczęto rok później, a zakończono już w 1787 roku. Tak szybkie tempo pracy możliwe było dzięki osobistemu zaangażowaniu Raczyńskiego i jego wsparciu finansowemu. Warto poświęcić nieco uwagi Kazimierzowi Raczyńskiemu, jako że to postać zasłużona dla Poznania, ale jednocześnie niezwykle kontrowersyjna.

Kazimierz Raczyński, źródło: Wikimedia.

Było on, jak już wspomniałem, ostatnim starostą generalnym Wielkopolski i szefem tutejszej Komisji Dobrego Porządku. Oprócz odwachu, częściowo odbudował także zamek królewski (tzw. budynek Raczyńskiego, obecnie siedziba Muzeum Sztuk Użytkowych) oraz Bramę Wroniecką, a także przebudował ratusz. Zakupił Rogalin, który stał się rodową siedzibą Raczyńskich, a w którym w 1770 roku zaczął wznosić wspaniały pałac, będący obecnie chlubą Wielkopolski i jednym z najpiękniejszych pałaców w Polsce. Kolekcjonował też książki i starodruki, które później stały się zaczątkiem biblioteki, podarowanej społeczeństwu Poznania przez jego znakomitego wnuka, słynnego Edwarda. To oczywiście jasne strony jego biografii, ale nie brak też w niej ciemnych stron. W polityce krajowej od początku był stronnikiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, co może i nie byłoby takie złe, gdyby nie fakt, że był także członkiem stronnictwa prorosyjskiego. Od 1776 roku pobierał regularną pensję od carycy Katarzyny II, co jednak wówczas nie uchodziło za korupcję i jawną zdradę państwa! Był przeciwnikiem reform Sejmu Wielkiego z Konstytucją 3 Maja włącznie i szybko przystąpił do niesławnej konfederacji targowickiej. Podczas powstania kościuszkowskiego wyjechał z Warszawy, dzięki czemu prawdopodobnie uratował szyję przed szubienicą. Wróćmy jednak do odwachu.

Autorem projektu budynku był wybitny warszawski architekt, przedstawiciel klasycyzmu, Jan Chrystian Kamsetzer (1753 – 1795). Architekt ów pracował także przy przebudowie zamku królewskiego w Warszawie i pałacu w Łazienkach. Zbudował kilka pałaców dla magnaterii, m. in.: okazały pałac Mielżyńskich w Pawłowicach i pałace Raczyńskich i Tyszkiewiczów w Warszawie. Pracował też przy budowie pałacu w Rogalinie i stworzył sarkofag króla Jana III Sobieskiego na Wawelu.

Odwach jest budynkiem parterowym o wymiarach 21 x 9,60 m i kubaturze 3350 m³. Jego powierzchnia użytkowa wynosi 398 m². Pierwotnie odwach posiadał pięć pomieszczeń, ale z czasem wskutek podziałów, ich liczba wzrosła do kilkunastu. Budynek zbudowany został z cegły w kształcie litery „C”. Na elewacji frontowej widać ganek z czterema doryckimi kolumnami. Elewację wieńczą po bokach dwa ryzality (występ z lica elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzący od fundamentów po dach, stanowiący jego organiczną całość). Kolumny wspierają architraw (najniższy, poziomy człon, który podtrzymuje belki stropu), na architrawie widnieje fryz (środkowy, poziomy człon belkowania, leżący pomiędzy architrawem a gzymsem) z tryglifami (element dekoracyjny w postaci prostokątnej płyty stosowany we fryzie belkowania doryckiego). Nad nimi znajduje się attyka (górny element budynku w postaci balustrady lub wieżyczek) a na attyce trzy kartusze (ozdobne obramowanie herbu, emblematu, napisu lub malowidła) z herbami. (Przepraszam za używanie tylu terminów z zakresy architektury, ale nie dało się inaczej). 

Kartusz z herbem Rzeczpospolitej, źródło: Wikimedia.

W środku widnieją dwie rzeźby kobiece w pozycji półsiedzącej na tle chorągwi z fanfarami, którymi oznajmiano zwycięstwo, Kobiety opierają się o kartusz w herbem Rzeczpospolitej z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, w którym pomiędzy Orłem i Pogonią umieszczono herb Poniatowskich – Ciołek. Po lewej stronie znajduje się kartusz z herbem Raczyńskich – Nałęcz na tle Chorągwi. 

Kartusz z herbem Raczyńskich - Nałęcz, źródło: Wikimedia.

Tarczę herbową wieńczy korona, a po bokach dwie lufy armatnie przepasane orderami Virtuti Militari. Nad tarczą widzimy postać kobiecą, trzymającą się poroży. Po prawej stronie znajduje się kartusz z herbem Poznania, trzymanym przez dwie syreny. Tarczę herbową wieńczy korona. 

Kartusz z herbem Poznania, źródło: Wikimedia.

Tło tarczy stanowią dwie chorągwie, dzida, topór, kołczan ze strzałami, miecz z pochwą i ręka opatrzności trzymająca wagę z przechylonymi szalami.  Pomiędzy kartuszami herbowymi rozmieszczono symetrycznie zbroje rycerskie. Każda z nich tworzy tors, tarcza oraz hełm z pióropuszem. Całość widnieje na tle sześciu chorągwi. Twórcami kartuszy i rzeźb mógł być sam projektodawca odwachu – Kamsetzer, lub znany poznański rzeźbiarz – Augustyn Schöps, który wykonał m. in. fontannę Prozerpiny na Starym Rynku. Przed głównym wejściem do budynku widnieje tablica erekcyjna z łacińskimi napisami ku czci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i Kazimierza Raczyńskiego.

Tablica erekcyjna odwachu, źródło: Wikimedia.

Wojskom polski odwach służył przez zaledwie sześć lat. 31 stycznia 1793 roku do Poznania wkroczyły wojska pruskie pod dowództwem generała majora von der Trenca. Odwach był jednym z pierwszych budynków obsadzonych przez Prusaków. W latach 1803-04 dobudowano do budynku dwa boczne, nierówne skrzydła. W dłuższym, południowym urządzono remizę dla wozów strażackich. W końcu lat 30. XIX wieku odwach otrzymał piętro z trzema pomieszczeniami i klatkę schodową, łączącą oba kondygnacje. Skrzydła przeznaczono do celów handlowych. Mieściło się tam kilka sklepów. Plac przed budynkiem został ogrodzony żeliwny ogrodzeniem. Na placu odbywały się zmiany wart. W jednym z narożników umieszczono budkę wartowniczą, pomalowaną w czarno-białe pasy, które były barwami ówczesnej pruskiej flagi.

Kiedy Poznań został przekształcony w twierdzę, odwach, mimo swych funkcji garnizonowo-porządkowych, wtopił się w krajobraz rynku. Codziennie odbywały tu się zmiany warty przy dźwiękach muzyki, co przyciągało uwagę mieszkańców, a zwłaszcza dzieci. Odwach na Starym Rynku był głównym, ale nie jedynym tego typu budynkiem w mieście. Oprócz niego istniało siedem innych odwachów. W odwachu na rynku rezydował oficer inspekcyjny twierdzy, któremu podlegały pozostałe odwachy. Oficer inspekcyjny podlegał zaś komendantowi twierdzy. W odwachu znajdował się też areszt, do którego trafiali głównie dezerterzy i żołnierze wdający się z bójki między sobą i z mieszkańcami miasta. W 1910 roku ostatni pruski nadburmistrz Poznania, Ernst Wilms wydał rozporządzenie, na mocy którego odwach uznano za zabytek. Zakazano dokonywać w nim jakichkolwiek prac budowlanych, które zakłóciłyby pierwotny wygląd budynku.

Po wybuchu powstania wielkopolskiego, odwach został przejęty przez polskie władze wojskowe. Mieściła się w nim wartownia, a także areszt garnizonowy, sala rozpraw poznańskiego sądu garnizonowego, pokój dla oskarżonych, pomieszczenia dla przesłuchań, a także biblioteka Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII. Część pomieszczeń przeznaczono do celów cywilnych i znajdowały się tam sklepy. W okresie międzywojennym w odwachu zamykano żołnierzy za wykroczenia przeciwko dyscyplinie wojskowej, najczęściej za niesubordynację, samowolne oddalenie się z koszar, awantury w miejscach publicznych, itp. Administratorem odwachu był tzw. profos, czyli szef aresztu wojskowego, którym był najczęściej podoficer. 3 września 1939 roku odwach opuścili ostatni polscy żołnierze. Kilka dni później obiekt przejęli Niemcy.

Odwach z czasów okupacji niemieckiej, źródło: Wikimedia.

W wyniku walk o Poznań w 1945 roku, odwach, podobnie jak większa część śródmieścia, został bardzo poważnie uszkodzony. Podjęto jednak wkrótce decyzję o jego odbudowie i przywróceniu mu pierwotnego wyglądu z końca XVIII wieku. Budynek został odbudowany w latach 1949-51. Odwach miał początkowo być siedzibą wojewódzkiego konserwatora zabytków, do czego jednak nie doszło. W latach 1952-57 znajdowała się tu tymczasowa siedziba Państwowej Średniej Szkoły Baletowej i Państwowej Szkoły Instruktorów Teatru Ochotniczego. Długo trwały dyskusje co do przeznaczenia budynku. Ostatecznie 1 maja 1962 roku otwarto tu Muzeum Historii Ruchu Robotniczego im. Marcina Kasprzaka. W latach 1998-99 przeprowadzono generalny remont budynku, a przy okazji wkroczyli tu archeolodzy, którzy odkryli relikty drewnianych i murowanych budynków, które zidentyfikowano jako pozostałości dawnych jatek rzeźniczych. Od grudnia 2001 roku w odwachu ma swoją siedzibę Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919, które jest oddziałem Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych.

Źródło: Wikimedia.

Odwach, ze swoją zgrabną, klasycystyczną sylwetką stanowi piękny element w zabudowie Starego Rynku. Mimo swego wojskowego przeznaczenia, zadbano o jego walory estetyczne.

Źródło:

J. Karwat, Odwach, główna warta poznańskiego garnizonu, w: W cieniu wieży ratuszowej, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2, 2003.  

M.B. Topolska, Kazimierz Raczyński, w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, praca zbiorowa pod redakcją A. Gąsiorowskiego i J. Topolskiego, Warszawa – Poznań 1983.    

www.pl.wikipedia.org