Paweł Edmund Strzelecki 1797 - 1873

Pisząc o historii lepiej zbyt często nie używać określeń, typu: „największy”, „najwybitniejszy”, czy „wspaniały”. Byli jednak tacy ludzie, o których można bez obaw pisać, używając powyższych przymiotników. Jednym z takich ludzi był bez wątpienia Paweł Edmund Strzelecki. Wybitny podróżnik, badacz Ameryki i Australii, odkrywca. Nazwisko to jest na ogół znane i to zarówno w Polsce, jak i zagranicą, jednak nie każdy wie, że był on Poznaniakiem i tutaj spoczywa.

Paweł Edmund Strzelecki urodził się 20 lipca 1797 r. we wsi Głuszyna (obecnie część Poznania), w rodzinie dzierżawcy niewielkiego majątku. Bardzo mało wiadomo o jego dzieciństwie i młodości. W latach pomiędzy 1810 – 1820 przebywał kolejno w Warszawie i Krakowie, gdzie pobierał nauki. Później prawdopodobnie przez krótki czas służył w armii pruskiej. W 1820 roku przebywał jakiś czas w majątku wielkopolskiego arystokraty, Adama Turno w Więckowicach, gdzie zakochał się (w wzajemnością) w piętnastoletniej córce
gospodarza – Adynie. Ojciec jednak nie zgodził się na ślub, młodzi więc zaplanowali ucieczkę. Została ona jednak wykryta i nasz bohater musiał opuścić Więckowice. Adyna i Strzelecki utrzymywali jednak przez wiele lat kontakt listowny. Miłość zmieniła się w trwałą przyjaźń. Paweł Edmund przebywał przez jakiś czas we Włoszech, gdzie poznał księcia Franciszka Sapiehę, który zatrudniał  go w latach 1825-29 w charakterze zarządcy swych dóbr na Mohylewszczyźnie. Prawdopodobnie nasz bohater walczył w powstaniu listopadowym, a po jego upadku, w obawie przed represjami, wyjechał do Anglii. Tam zainteresował się geologią, mineralogią i klimatologią. Zaczął dużo czytać i sporo zwiedzał. Był samoukiem.. W 1834 roku postanowił wyjechać do Ameryki.

Paweł Edmund Strzelecki. Źródło: Wikipedia

 Najpierw udał się do Stanów Zjednoczonych. Tam prowadził badania geologiczne, klimatologiczne, gleboznawcze i agrochemiczne. Obserwował także życie i zwyczaje tamtejszych Indian. Tak zrodziła się w nim kolejna pasja – etnografia. Następnie zwiedził Meksyk, gdzie badał tamtejsze kopalnie złota i srebra. Później wyjechał do Ameryki Południowej. W latach 1836 – 1837 przebywał w Urugwaju, Argentynie, Brazylii i Chile. Rozwijał tam swoje naukowe zainteresowania, zwłaszcza zaś etnografię. Zainteresował się życiem tamtejszych Indian i czarnych niewolników. Zdecydowanie występował przeciwko eksterminacji rdzennej, indiańskiej ludności przez białych kolonizatorów. Zwracał także uwagę na tragiczne położenie murzyńskich niewolników w Brazylii, jednak jego opinie i apele pozostały bez odpowiedzi. W 1837 roku ponownie pojechał do Meksyku. Rok później postanowił popłynąć do Australii. Po drodze zwiedził szereg wysp Oceanii, głównie Markizy, Hawaje, Pitcairn (wyspa znana z ksiązki i filmu „Bunt ma Bounty”), Togo i Tahiti. Na Tahiti pomógł nawet tamtejszej królowej zreformować system sądowy. O jego badaniach i działalności rozpisywali się szeroko angielscy i francuscy badacze, przyczyniając się tym samym do sławy polskiego badacza. W 1839 roku przybył do Nowej Zelandii, na której spędził trzy miesiące, aż wreszcie dotarł do Australii. 

Pierwszym celem jego wyprawy było Sydney, stolica regionu zwanego Nową Południową Walią. Tam poznał gubernatora Gippsa, z którym po jakimś czasie się zaprzyjaźnił. Gubernator obiecał pomoc finansową i zaproponował zbadanie głębi australijskiego lądu, oraz, prawie nieznanych angielskim kolonistom, Wielkich Gór Wododziałowych. Strzelecki chętnie wyruszył poznawać niezbadane obszary, a jego niezwykła wytrzymałość, upór i wytrwałość wzbudziły podziw towarzyszy wyprawy. Wszędzie, gdzie dotarł prowadził szeroko zakrojone badania geograficzne, geologiczne i klimatyczne. Obserwował życie i zwyczaje Aborygenów, a także opisywał faunę i florę Australii. Najważniejszym osiągnięciem tej wyprawy było odkrycie złota z dolinie Clwydd. Poinformował o tym władze, te jednak poprosiły go o dochowanie tajemnicy, obawiając się wybuchu „gorączki złota” i wywołania niepokoju wśród ludności. 

Pod koniec 1839 roku Strzelecki podjął drugą wyprawę, tym razem zamierzał zbadać Góry Śnieżne. Droga wiodła przez pasmo Wielkich Gór Wododziałowych. Przeszedł przez tereny, do których nie dotarł jeszcze żaden biały człowiek. W lutym 1840 roku polski podróżnik dokonał swojego największego dzieła. Jako pierwszy biały wspiął się na najwyższy szczyt Australii (2226,5 m n.p.m) i nazwał go Górą Kościuszki (Mount Kosciuszko). 

Góra Kościuszki. Źródło: Wikipedia.

Następnie odkrył i ustalił źródło najdłuższej rzeki w Australii, Murray, liczącej 2500 km.  Eksploracja Gór Śnieżnych to bez wątpienia największe osiągnięcie Strzeleckiego w całym jego, bogatym w wydarzenia życiu. Po zejściu z gór, ruszył w kierunku południowo-zachodnim, docierając do nieznanej krainy, którą nazwał na cześć gubernatora Nowej Południowej Walii, Gippsa – Gippsland. Nazwa ta obowiązuje do dziś. Po powrocie do Sydney w lipcu 1840 roku, popłynął na Tasmanię, zwanej wówczas Ziemią van Diemena, gdzie spędził dwa lata. Po tym okresie wrócił do Sydney. Tam zebrał całą swoją ogromną dokumentację, oraz bogatą kolekcję minerałów i w 1843 roku powrócił do Anglii.

Tablica na Górze Kościuszki, wmurowana w rocznicę zdobycia jej przez Strzeleckiego. Źródło: Wikipedia.

 Jego sława go wyprzedziła. Wszędzie, gdzie się pojawił był owacyjnie witany. Zapraszano go na wykłady i odczyty. Był wielokrotnie nagradzany przez  towarzystwa naukowe i uczelnie brytyjskie.  W 1845 roku wydał w języku angielskim książkę Nowa Południowa Walia i Wyspa van Diemena. Królowa Wiktoria mianowała go Kawalerem Orderu Łaźni, oraz odznaczyła Orderem św. Michała i Jerzego. Przyjaźnił się i współpracował z najwybitniejszymi naukowcami i ludźmi kultury Zjednoczonego Królestwa. Był mile widziany w kręgach towarzyskich. Dowcipny, inteligentny, towarzyski i przystojny, zwracał uwagę i był popularny, zwłaszcza wśród pań... 

Pomnik Strzeleckiego w Jindabyne. Źródło: Wikipedia.

 Paweł Edmund Strzelecki zmarł 6 października 1873 roku na raka wątroby. Został pochowany zgodnie ze swoim życzeniem, na cmentarzu Kensal Green w Londynie. Część jego ogromnej kolekcji minerałów zdeponowano w British Museum, część zasiliła prywatne kolekcje. Do dziś nie wiadomo, co stało się z jego dziennikiem. Został on prawdopodobnie zniszczony, zgodnie z ostatnią wolą podróżnika. W 1997 roku prochy Strzeleckiego sprowadzono do Poznania i pochowano w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan przy kościele św. Wojciecha.

Nazwiskiem polskiego podróżnika nazwano w Australii pasmo górskie, 2 szczyty, jezioro, rzekę, miasteczko, pustynię i rezerwat przyrody. W Kanadzie zaś znajdziemy Zatokę Strzeleckiego. Warto również w Polsce postarać się o godne upamiętnienie tego wielkiego podróżnika-odkrywcy.

Źródło:

Maria Paradowska, Paweł Edmund Strzelecki. Badacz Ameryki i Australii, w: Podróże Poznaniaków. „Kronika Miasta Poznania”, 3, 2010.

Wikipedia .