"Ukochana żona", czyli historia księżnej Ryksy szwedzkiej, żony Przemysła II

K

siążę, a później król Przemysł II, miał trzy żony i tylko jedną córkę. Źródła niewiele mówią o owych trzech żonach, ale Ryksę szwedzką, jako jedyną, nazywają „ukochaną żoną” księcia. Ona też była matką jedynego dziecka Przemysła, córki, która odziedziczyła imię po matce.   

Najbardziej znaną żoną Przemysła jest księżniczka meklemburska Ludgarda, która przez swą tajemniczą śmierć w młodym wieku, przeszła do legendy i literatury pięknej. Już w średniowiecznych podaniach ludowych, przedstawiono Ludgardę jako ofiarę męża, który zarzucał żonie bezpłodność, a możne nawet i niewierność. Przemysł miał wydać rozkaz zabicia jej, a być może zrobił to sam. Cóż, żonobójstwa w dynastii Piastów nie zdarzały się często, choć zbrodni w tej rodzinie nie brakowało. Ja osobiście nie wierzę w zabójstwo Ludgardy przez Przemysła, choć miał on motyw. Nie będę się jednak nad tym rozwodził, zresztą jakiś czas temu „popełniłem” już tekst o tej zagadkowej historii pt.: Tragiczna historia Ludgardy, do którego niniejszym odsyłam. Drugą żoną księcia była bohaterka dzisiejszej opowieści, natomiast trzecią towarzyszką życia Przemysła, była córka margrabiego Brandenburgii Albrechta III, Małgorzata. Przejdźmy zatem do Ryksy.

Szwedzka księżniczka

Imię Ryksa lub też Rycheza, jest co prawda pochodzenia germańskiego, ale fakt, że nosiła je przedstawicielka szwedzkiej rodziny panującej Szwedzi zawdzięczają… Piastom. Otóż, imię to nosiła córka Bolesława Krzywoustego, która została żoną księcia nowogródzkiego Włodzimierza. Jej wnuczka odziedziczyła imię po babce i została żoną króla szwedzkiego Eryka Knutssona. Tak oto imię Ryksa weszło do szwedzkiej rodziny królewskiej, bowiem córką Eryka Knutssona i Ryksy Ingeborga, została żoną regenta szwedzkiego jarla Birgera z rodu Folkungów, który był dziadkiem naszej bohaterki. Imię Ryksa, o czym wspomniałem już we wstępie, nosiła też córka Ryksy szwedzkiej i Przemysła, królowa Czech i Polski, którą ośmielę się nazwać najznamienitszą z przedstawicielek dynastii piastowskiej. Podczas pobytu w Czechach, dodano jej jednak drugie imię – Elżbieta. Pisałem już o niej w tekście: "Piękna Polka", czyli historia królowej Elżbiety Ryksy

1. Waldemar Birgersson, ojciec Ryksy.

Warto powiedzieć dwa słowa o rodzicach naszej bohaterki. Jej ojcem był Waldemar Birgersson, pierwszy król Szwecji z dynastii Folkungów, a matką Zofia, córka króla Danii Eryka IV. Waldemar był synem najpotężniejszego szwedzkiego możnowładcy, jarla Birgera Magnussona. Birger został mężem córki króla szwedzkiego Eryka XI, Ingeborgi. Kiedy Eryk XI zmarł nie pozostawiając męskiego potomka, jego zięć Birger ogłosił się regentem i przeprowadził wybór swego nastoletniego syna Waldemara na króla Szwecji. Jak ciekawostkę podam, że Birger uważany jest za założyciela Sztokholmu. Nawet jeśli nie założył miasta osobiście, to prawdą jest, że obecna stolica Szwecji powstała w czasie jego rządów jako regenta. 

2. Jarl Birger, dziadek Ryksy.

Po śmierci Birgera w 1266 r., Waldemar objął samodzielne rządy, ale okazał się niezdolny do utrzymania władzy. Wkrótce wybuchła wojna domowa o tron szwedzki pomiędzy Waldemarem, a jego młodszymi braćmi: Magnusem Ladalusem i Erykiem. Waldemar ostatecznie utracił władzę w 1275 r. na rzecz Magnusa I, choć oficjalnie zrzekł się korony dopiero pięć lat później. Tron wprawdzie stracił, ale zachował głowę. Świadczy to może nie tyle o dobroci zwycięskich braci, co raczej o słabości charakteru Waldemara, którego nawet rodzeni bracia nie postrzegali jako zagrożenia. Waldemar zmarł w 1302 r.

Nie znamy dokładnej daty narodzin Ryksy, możemy jedynie domniemywać. Małżeństwo rodziców księżniczki zostało zawarte w 1260 r. Ryksa była zapewne czwartym dzieckiem pary królewskiej, a zatem według badań historyków, musiała ona urodzić się najwcześniej w 1264, a najpóźniej w 1272 r. Profesor Kazimierz Jasiński podał przedział 1265-1270, jako najbardziej prawdopodobny czas, w którym Ryksa przyszła na świat. Niewiele wiadomo o jej dzieciństwie. Jako dziecko została przeznaczona na żonę dla Ottona, syna księcia brunszwickiego Jana. W 1285 r. księżniczka została jednak wydana za mąż za księcia wielkopolskiego Przemysła II.

3. Przemysł II wg Aleksandra Lessera.

 Żona Przemysła II

Zanim Ryksa przybyła do Poznania, najpierw odbył się ślub per procuram na zamku w Nyköping. Księcia Przemysła najprawdopodobniej zastępował urzędnik kancelarii książęcej, niejaki Tylon. Ten sam urzędnik przywiózł księżniczkę do Poznania i tu wreszcie odbył się rzeczywisty ślub z Przemysłem II. Przez całe lata badaczy intrygowały motywy, jakimi kierował się Przemysł zaślubiając córkę obalonego króla Szwecji, bo polityczny charakter tego małżeństwa nie budzi wątpliwości. Niewykluczone, że w zawarciu małżeństwa pośredniczyli margrabiowie brandenburscy z linii joannickiej: Otton IV i Konrad. Byli oni w dobrych stosunkach zarówno z Przemysłem, jak i Magnusem I, królem Szwecji. Co jednak zyskali margrabiowie brandenburscy za to pośrednictwo? Na to pytanie nie znajdziemy odpowiedzi. Trudno powiedzieć, jakie korzyści odniósł sam Przemysł, poza tym, że zyskał miłość żony. Być może, po prostu mariaż ten wzmocnił wzajemne relacje pomiędzy królem Magnusem I, margrabiami brandenburskimi i Przemysłem, a obalony Waldemar mógł mieć satysfakcję, że został teściem potężniejącego z roku na rok księcia wielkopolskiego. Wrócimy jeszcze do tej kwestii.

Co ciekawe, Ryksa była spokrewniona z pierwszą żoną Przemysła II Ludgardą, bowiem obie były prawnuczkami Eryka Knutssona i jego żony Ryksy, zatem Przemysł i Ryksa byli spowinowaceni w trzecim stopniu. Normalnie, małżeństwo pomiędzy tak spowinowaconymi ludźmi wymagałoby uzyskania dyspensy papieskiej. Nie ma jednak śladu w źródłach, aby starano się o taką dyspensę.

O pobycie księżnej Ryksy w Poznaniu niewiele wiadomo. Właściwie wspominają o niej, jako osobie żyjącej, tylko dwa dokumenty, które dotrwały do naszych czasów. Prócz tego, znajdziemy wzmiankę o księżnej w Roczniku kaliskim, który jednak przekazał niezwykle ważną wiadomość. Mianowicie, pod datą 1 września 1288 r. zapisano, że księżna urodziła córkę – Ryksę. Przyszła królowa Polski i Czech była więc pierwszą Piastówną, której znanym dokładną datę urodzin. Niestety, Przemysł nie nacieszył się długo żoną. Krótko po urodzeniu córki, księżna Ryska szwedzka zmarła, choć nie wiemy dokładnie kiedy. Uważa się, że Ryksa pożegnała się z życiem pomiędzy rokiem 1289 a 1292, najpóźniej zaś w 1293, kiedy to wiadomo, że Przemysł poślubił Małgorzatę brandenburską.

4. Elżbieta Ryksa, córka Ryksy i Przemysła, królowa Czech i Polski.

Upamiętnienie Ryksy

Wiemy, że księżna została pochowana w poznańskiej katedrze. Przemysł w testamencie życzył sobie być pochowanym u boku żony, którą określił jako „ukochaną żonę”. Grobowce Przemysła i Ryksy wraz z ich portretami, zostały umieszczone w kaplicy ufundowanej wkrótce po śmierci księżnej. Z czasem kaplicę nazwano Królewską. Kaplica przylegała do wieży południowej, która 1371 r. zawaliła się wskutek uderzenia pioruna. Podczas tej katastrofy budowlanej, zniszczeniu uległy też grobowce. Wkrótce zapomniano o grobach i wizerunkach Przemysła i Ryksy. W 1995 r. dla uczczenia 700-lecia koronacji Przemysła, w kaplicy Królewskiej ustawiono trzytonową płytę epifanijną, na której wyobrażono Przemysła II, jego ojca Przemysła I i księżną Ryksę. Nad figurą Rysy wyrzeźbiono statek, co ma symbolizować fakt, że przybyła zza morza.

5. Tablica epifanijna Przemysła II, Ryksy i Przemysła I.

Znaczenie księżnej Ryksy

Polityczne znaczenie tego mariażu nie było wielkie, właściwie żadne. Ryksa w chwili poślubienia była już tylko córką ekskróla. Jednakże trzeba przyznać, że trafiła lepiej, niż jej młodsza siostra Maryna, która poślubiła mało znaczącego niemieckiego wielmożę. Sojusz Przemysła z margrabiami brandenburskimi, którzy pośredniczyli w zawarciu małżeństwa, nie był trwały. Nie doszło także do zawarcia sojuszu, a nawet zbliżenia ze Szwecją. Jeżeli ktokolwiek zyskał na tym mariażu, to sam Przemysł. Ryksa, jako jedyna z trzech żon księcia, a w przyszłości króla, nazywana była w dokumentach „ukochaną żoną”. Po śmierci księżnej, Przemysł zobowiązał biskupa poznańskiego Jana Gerbicza i kapitułę poznańską do palenia świecy przy grobie Rysy podczas godzin kanonicznych i wiecznej lampki w nocy. W zamian za to, biskupstwo otrzymało wieś Kobylniki i miasto Śródkę.

Największym skarbem, jaki Przemysł otrzymał od żony, była oczywiście córka, o której już wielokrotnie wspomniałem. Książę zapewne bardziej ucieszyłby się z syna i następcy, ale fakt, że księżna urodziła dziecko dawała nadzieję na syna w przyszłości. Przypomnijmy, że Ludgarda przez dziesięć lat małżeństwa z Przemysłem nie doczekał się potomka. Również ostatnia żona księcia Małgorzata, nie dała księciu dziecka. Niestety, śmierć Ryksy przekreśliła nadzieję na syna. Gdyby oboje mogli wiedzieć do jakiego znaczenia dojdzie ich córka… Nie każda potomkini rodziny panującej mogła poszczycić się faktem noszenia dwóch koron, w tym jednej kraju, z którego pochodziła.  

Na tle historii Poznania, Wielkopolski, a nawet całego naszego kraju, historia szwedzkiej królewny i jej małżeństwa z Przemysłem II może wydawać się zaledwie epizodem, wprawdzie sympatycznym i ciekawym, ale jednak epizodem. Interesującym faktem jest pochodzenie księżnej. Niewiele małżonek polskich królów i książąt pochodziło ze Szwecji, kraju bliskiego, ale jednak dalekiego.

Źródło:

K. Jasiński, Szwedzkie małżeństwo księcia wielkopolskiego, Przemysła II (Ryksa, żona Przemysła II), http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=161616&from=&dirids=1&tab=1&lp=1&QI= [dostęp: 07.08.2015].

B. Nowacki, Przemysł II, książę wielkopolski, król Polski 1257-1296, Poznań 1995.

Źródło fotografii:

1. By Ragnar Sigsjö for Southerly Clubs [Public domain], via Wikimedia Commons

2. By ArildV (Own work) [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons

3. Aleksander Lesser [Public domain], via Wikimedia Commons

4. By Anonymous (Antifonář Elišky Rejčky) [Public domain], via Wikimedia Commons

5. © Marek and Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, via Wikimedia Commons