P
|
rzez
ponad sto lat kościół św. Piotra stanowił najbardziej charakterystyczny element
placu Świętokrzyskiego, nazwanego później placem Piotra, a obecnie placu Wiosny
Ludów. Z racji swojego wyglądu, świątynia była przedmiotem nieustannych kpin
mieszkańców Poznania.
Kościół św. Piotra gromadził wiernych
wyznania ewangelicko-reformowanego (kalwińskiego). Była to druga parafia
ewangelicka w Poznaniu. Pierwsza powstała w drugiej połowie XVIII wieku przy
kościele Świętego Krzyża na Grobli, z tym, że do tamtego kościoła uczęszczali
wierni wyznania luterańskiego. Przyjrzyjmy się więc historii kościoła i parafii
św. Piotra.
 |
| 1. Kościół św. Piotra (1841 r.). |
Początki
parafii reformowanej w Poznaniu
Poznańscy ewangelicy reformowani skupieni
wokół kościoła św. Piotra, uważali się za spadkobierców braci czeskich,
przybyłych do Poznania w 1548 r. Bracia czescy osiedlili się na Wzgórzu św.
Wojciecha, gdzie, na terenie podarowanym przez Jakuba Ostroroga, zbudowali dwa
zbory. Wskutek częstych tumultów, obie świątynie zostały zniszczone w 1616 r.,
a na ich gruzach zbudowano kościół św. Józefa i klasztor zakonu karmelitów
bosych. Bracia czescy zostali usunięci z Poznania, a ponadto zakazano im
osiedlać się w miastach królewskich. Głównym ośrodkiem Jednoty braci czeskich w
Wielkopolsce stało się Leszno, które, w przeciwieństwie do Poznania, było
miastem prywatnym. W XVII stuleciu bracia czescy połączyli się z wyznawcami
kalwinizmu. W Poznaniu mieszkało prawdopodobnie kilkadziesiąt rodzin kupców i
rzemieślników wyznających kalwinizm. Liczba wiernych kościoła
ewangelicko-reformowanego powiększyła się po osiedleniu w mieście Szkotów, ale
aż do drugiej połowy XVIII w. protestanci obu wyznań: luterańskiego i
kalwińskiego, nie mieli stałego miejsca kultu. Zapewne modlono się w domach
prywatnych. Dopiero w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego protestanci mieszkający
w Rzeczypospolitej uzyskali możliwość wybudowania zborów. Poznańscy luteranie
zbudowali kościół św. Krzyża, a w 1772 r. utworzono parafię kalwińską. W 1778
r. w Wadze Miejskiej odbyło się pierwsze nabożeństwo kalwińskie, poprowadzone
przez pastora Samuela Musoniusa.
Poznańska wspólnota kalwińska zebrała
wystarczające środki na zatrudnienie stałego duszpasterza, ale chyba stanowisko to nie było zbyt pożądane, o czym świadczyły częste wakaty na posadzie
kolejnych pastorów. W 1797 r. pastorem poznańskiej wspólnoty został wybitny
duszpasterz Christian Theophil Cassius, a po jego śmierci w 1813 r., kolejny
znakomity duchowny, Johann Beniamin Bornemann. Cassius podjął starania o
uzyskanie kościoła dla potrzeb parafii. Waga Miejska była w bardzo złym stanie
technicznym. Na początku XIX wieku władze pruskie skasowały klasztor karmelitów
bosych na Wzgórzu św. Wojciecha. Cassius wystąpił o przekazanie poznańskim
kalwinistom kościoła św. Józefa, motywując to faktem zbudowania tego kościoła
na miejscu dawnego zboru braci czeskich.
 |
| 2. Kościół św. Józefa na Wzgórzu św. Wojciecha (połowa XIX w.). |
Prusacy przekształcili jednak kościół
św. Józefa w ewangelicki kościół garnizonowy. Jedyne co udało się osiągnąć, to
możliwość wypożyczenia kościoła wspólnocie kalwińskiej, ale nie było mowy o
przekazaniu go jej na własność. Po wkroczeniu wojsk napoleońskich, świątynię
przekształcono w magazyn. Po kongresie wiedeńskim, kościół św. Józefa ponownie
stał się kościołem pruskiego garnizonu poznańskiego, a przez ten czas
kalwiniści korzystali z kościoła św. Krzyża. Niemniej, wspólnota dalej nie
miała stałej świątyni.
W 1817 r. z woli króla Fryderyka Wilhelma
III, ogłoszono zjednoczenie obu wyznań protestanckich. W zamyśle tego władcy,
miał powstać jeden Kościół Ewangelicko-Chrześcijański. Większość poddanych
króla pruskiego wyznawało luteranizm, ale rządzący krajem Hohenzollernowie już
w 1613 r. przeszli na kalwinizm. Proces zjednoczenia był długi. Król opracował
nawet agendę (przepisy określające przebieg nabożeństw). Pastorzy poznańscy
początkowo zgodzili się wypełnić wolę króla, ale z czasem nastąpiły nieporozumienia
na tle agendy. Dopiero w 1831 r. opracowano nowy zbiór przepisów, wyłącznie dla
Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1832 r. parafia kalwińska przyjęła nazwę
Ewangelicka Parafia św. Piotra w Poznaniu, a parafia luterańska zwana była
odtąd Ewangelicką Parafią św. Krzyża. Obie parafie należały wprawdzie do
jednego Kościoła, który ostatecznie nazwano Kościołem Ewangelicko-Unijnym, ale
zachowały samodzielność i odrębność ustrojową.
 |
| 3. Plac Świętokrzyski (ob. pl. Wiosny Ludów) z kościołem św. Piotra (1842 r.). |
Kościół
św. Piotra
Zanim zbudowano kościół, poznańscy
kalwiniści modlili się w niewielkiej kaplicy na Garbarach. Władze wspólnoty
zwróciły się do władz miasta z prośbą o wybudowanie nowego zboru, lub
przekazanie wiernym któregoś z kościołów, stanowiących do tej pory własność jednego
ze skasowanych klasztorów. Sami wierni uznali jednak, że takie działanie
mogłoby popsuć im stosunki z przeważającymi liczebnie w mieście katolikami. Zdecydowano
więc o zbudowaniu nowego kościoła, jednak dopiero w 1834 r. król Fryderyk
Wilhelm III przekazał na cel budowy 20 tys. talarów, a gmina dołożyła do tego 1600
talarów. Wybrano dla niego teren u zbiegu ulic: Półwiejskiej i Ogrodowej. W
maju 1838 r. rozpoczęto wylewanie fundamentów, a 3 sierpnia 1838 r. odbyła się
uroczystość wmurowania kamienia węgielnego. Uczestniczyło w nim ok. 8 tys.
osób, w tym m.in. nadburmistrz Poznania Eugen Naumann, naczelni prezes
Wielkiego Księstwa Poznańskiego Eduard Flotwell, ewangelicki biskup Wielkiego
Księstwa Carl Wilhelm Freymark oraz duchowni ewangeliccy i katoliccy. W
kapsule, którą wmurowano, umieszczono dokument z historią budowy kościoła,
srebrną monetę z czasów Zygmunta III Wazy, 10 kopiejek z 1763 r., szeląg
miedziany z czasów Jana Kazimierza, polski trójniak z 1804 r., egzemplarz
książki Józefa Łukaszewicza „Wiadomości o reformacji w Polsce”, spis członków
komisji budowlanej, spis członków parafii, plan miasta, program uroczystości i
litografię z przedstawieniem kościoła.
 |
| 4. Kościół św. Piotra (lata 90. XIX w.). |
Autor projektu budowli nie jest znany. Wiadomo
natomiast, że projekty kościoła zostały wysłane do Berlina do zatwierdzenia przez
Naczelną Deputację Budowlaną. Ich opiniowaniem zajął się znany architekt Karl
Friedrich Schinkel oraz jego uczeń, Carl Ferdniand Busse. Prawdopodobnie ostateczny
projekt zyskał ich poprawki i według niego zbudowano kościół. Pracami
budowlanymi kierował Ernest Steudener, a część elementów wykonał Antoni Krzyżanowski.
Budowa została ukończona w 1841 r. Koszty budowy kościoła oczywiście okazały
się wyższe, niż pierwotnie zakładano, więc król musiał ponownie sięgnąć do
kieszeni i wyłożyć dodatkowe 11 tys. talarów.
Kościół św. Piotra, zbudowany na wzór
kościoła ewangelickiego w Straupitz w Brandenburgii, wzniesionego wg projektu
Schinkla, był kościołem monumentalnym, dwuwieżowym, pseudobazylikowym na rzucie
prostokąta, nakryty dwuspadowym dachem. Wzniesiono go z nieotynkowanej cegły.
Był to jedyny gmach z czystej cegły zbudowany w tym czasie w Poznaniu, jeśli
nie liczyć architektury wojskowej. Wysokie, 6-kondygnacyjne wieże zwieńczone
zostały niskimi, czterospadowymi dachami. Kościół może nie był dziełem sztuki,
ale także nie można go uznać za obiekt zupełnie nieudany. Świątynia była
niezwykle funkcjonalna i mogła pomieścić do 1500 osób.
 |
| 5. Kościół w Straupitz, pierwowzór kościoła św. Piotra. |
Parafia
w drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX stulecia
Mimo formalnej przynależności parafii św.
Piotra do Kościoła Ewangelicko-Unijnego, parafia zachowała swój kalwiński
charakter, choć mogli do niej należeć także luteranie. Z czasem jednak różnice
pomiędzy luteranami i kalwinistami wyraźnie się pogłębiały. Doskonale rozumiał
to nowy król Prus, Fryderyk Wilhelm IV. W 1842 r. zgodził się na przywrócenie
stanowiska seniora Jednoty, czyli zwierzchnika wszystkich parafii kalwińskich w
Wielkim Księstwie Poznańskim oraz na jego wybór przez pastorów tego wyznania. Król,
wracając z podróży do Petersburga, odwiedził Poznań i Leszno. 26 lipca 1842 r.
wziął udział w nabożeństwie w kościele św. Piotra.
 |
| 6. Król Prus Fryderyk Wilhelm IV. |
W 1852 r. uchwalono statut parafii.
Uzyskała ona formalnie status parafii personalnej, czyli nie miała ściśle
określonych granic. Każdy protestant osiedlający się w Poznaniu, niezależnie
czy był luteraninem, czy kalwinistą, mógł do niej należeć. Taki status parafii
umożliwiał też przyciągnięcie do parafii polskich ziemian, mieszkających poza
Poznaniem, a dochowujących wierności kalwinizmowi. Jednym z najbardziej znanych
polskich ziemian-kalwinistów, był założyciel Kasyna Gostyńskiego i jeden z pionierów
pracy organicznej w Wielkim Księstwie Poznańskim, Gustaw Potworowski. Aby wyjść
naprzeciw polskim ewangelikom reformowanym, w 1852 r. zatrudniono wikariusza z
tytułem diakona, znającego język polski. Został nim Julius Heinrich Theodor
Wenzel. Nawiązano kontakt z 30 rodzinami polskich ziemian-kalwinistów i w 1853
r. odbyło się pierwsze nabożeństwo po polsku w kościele św. Piotra. Mimo
początkowego entuzjazmu, zapał wśród polskich ziemian wyraźnie osłabł i kościół
zaczął świecić pustkami podczas nabożeństw prowadzonych po polsku. Powodem tego
stanu rzeczy była niechęć Polaków do przynależności do pruskiego państwowego
Kościoła Ewangelicko-Unijnego. Polscy wierni nie chcieli też modlić się za
pomyślność króla pruskiego. W 1855 r. zaprzestano więc organizować polskich
nabożeństw.
 |
| 7. Plac Piotra (ob. Wiosny Ludów) z kościołem (pocz. XX w.). |
Mimo kalwińskiego charaktery parafii św.
Piotra, na stanowisko drugiego pastora (diakona) wyznaczano z reguły duchownego
luterańskiego. Duchowni i wierni obu wyznań, mimo dzielących ich różnic, ściśle
ze sobą współpracowali i odbywali wspólne nabożeństwa. Razem obchodzono święta
reformacji 31 października oraz rocznice urodzin dwóch wielkich reformatorów:
Marcina Lutra, którego czterechsetlecie urodzenia obchodzono w 1883 r. W 1909
r. luteranie i kalwini uroczyście świętowali czterechsetlecie urodzin Jana
Kalwina.
Z czasem parafia św. Piotra zanotowała
znaczny odpływ wiernych. W 1858 r. powołano nową parafię św. Pawła. W 1868 r. zbudowano
dla niej okazały kościół przy obecnej ulicy Fredry (obecnie katolicki kościół
Najświętszego Zbawiciela). Z ok. 4500 wiernych z parafii św. Piotra, pozostało
tylko ok. 2500 osób. Na początku XX wieku utworzono kolejną parafię ewangelicką
w Poznaniu, tym razem na Wildzie. W 1907 r. zbudowano kościół św. Mateusza na
Rynku Wildeckim (ob. kościół Maryi Królowej), co oznaczało kolejny odpływ
wiernych. Większość przybyszów także wybierało parafie luterańskie. Parafia św.
Piotra, choć dysponowała jednym z największych kościołów w Poznaniu, okazała
się być najmniejszą z parafii ewangelickich w tym mieście. Starano się podnieść
jej atrakcyjność poprzez nawiązywanie do tradycji braci czeskich oraz dając
ogłoszenia w gazetach, nawołując nowych mieszkańców miasta do uczęszczania tu
na nabożeństwa. W latach 1890 – 1891 przeprowadzono remont wnętrz świątyni,
demontując górne empory i wykonując nowe polichromie, nawiązujące do świątyń
wczesnochrześcijańskich.
 |
| 8. Wnętrza kościoła po przebudowie. |
Okres międzywojenny przyniósł dalsze
zmniejszenie liczby parafian, spowodowane wyjazdem dużej części niemieckich
mieszkańców Poznania z miasta. Okres okupacji hitlerowskiej także nie przyniósł
nic dobrego parafii św. Piotra. Władze hitlerowskie prowadziły
antychrześcijańską politykę wyznaniową, a napływający do miasta Niemcy
wyznawali głównie luteranizm. Kościół mocno ucierpiał w 1945 r. Nowe władze
zdecydowały się rozebrać uszkodzony budynek, co nastąpiło w 1948 r. Wcześniej,
zlikwidowano cmentarz luterańskiej parafii św. Krzyża przy ul. Ogrodowej, gdzie
chowano też poznańskich wyznawców kalwinizmu. Tak zakończyła się historia
parafii św. Piotra.
 |
| 9. Kościół św. Piotra i plac Piotra w okresie okupacji. |
Kościół św. Piotra, mimo nie najlepszej
opinii o jego bryle, przez ponad sto lat stanowił ważny element
architektoniczny miasta, przywoływał tradycje braci czeskich i pierwszych
wspólnot ewangelickich w mieście. Dziś być może zmieniłyby się opinie o tym
kościele, gdyby istniał. Mieszkańcy i turyści przestaliby widzieć w nim „portki
księdza”, a dostrzegli szacowny, blisko dwusetletni zabytek, świadectwo
wielowyznaniowego Poznania.
Bibliografia:
A. Dolczewska, Krótka historia o „portkach księdza”, czyli o nieistniejącym kościele
ewangelickim św. Piotra, w: Półwiejska
i okolice, „Kronika Miasta Poznania”, nr 3, 2007.
O. Kiec, Ewangelicka parafia św. Piotra, w: Półwiejska i okolice, „Kronika Miasta Poznania”, nr 3, 2007.
O. Kiec, Historia protestantyzmy w Poznania od XVI do XXI wieku, Poznań
2015.
Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w
latach 1780 – 1880, Poznań 2009.
Fotografie:
1. http://fotopolska.eu/720998,foto.html
2. http://fotopolska.eu/579280,foto.html
3. http://fotopolska.eu/717257,foto.html
4. http://fotopolska.eu/304906,foto.html
5. By J.-H. Janßen (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
6. Franz Krüger [Public domain], via Wikimedia Commons
7. http://fotopolska.eu/717271,foto.html
8. http://fotopolska.eu/1159132,foto.html
9. http://fotopolska.eu/11578,foto.html
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz