Za rok 100 lat, czyli historia PSS "Społem"

Pan Lucjan Moros, znany i lubiany współpracownik „Poznańskich Historii”, napisał kolejny bardzo ciekawy tekst, do lektury którego niniejszym zapraszam. 

S

połem Poznańska Spółdzielnia Spożywców w przyszłym roku obchodzić będzie stulecie istnienia. Przybliżamy dziś historię tej zasłużonej dla polskiego handlu spółdzielni, która stworzyła pierwszą w Poznaniu sieć sklepów.

Na początku była „Zgoda”

W Wielkopolsce spółdzielczość spożywcza zaczęła powstawać w okresie międzywojennym, a duże zasługi na tym polu miało Towarzystwo Robotników Polskich na Łazarzu i Górczynie. Należały do niego także osoby, które z ruchem spółdzielczym zetknęły się zagranicą i mogły aktywnie uczestniczyć w przenoszeniu zagranicznych wzorców na polski grunt.

1. Sklep PSS "Społem" przy ul. Kraszewskiego 3 (1988 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

W dniu 29.08.1919 r. w Poznaniu odbyło się zabranie, na którym powołano spółdzielnię spożywców o nazwie „Zgoda”. Nazwa miała podkreślać solidarnościowy charakter spółdzielni oraz dostępność dla wszystkich kupców, niezależnie od poglądów politycznych. 

2. Sklep PSS "Społem" ul. Fredry 1 (1988 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl.

W momencie założenia Spółdzielnia Spożywców „Zgoda” liczyła 105 członków. Uchwalono statut i wybrano trzynastoosobową Radę Nadzorczą, której czele stanął dr Stanisław Mroczkowski. Rada Nadzorcza powołała cztery komisje: rewizyjną, magazynową, taborową i sklepową oraz trzyosobowy zarząd.  Początek działalności handlowej spółdzielni miał miejsce 10 grudnia 1919 r., kiedy otwarto pierwsze dwa sklepy w Poznaniu – przy ul. Górna Wilda 51 oraz Łazarskiej 2. Prężna działalność „Zgody” sprawiła, że w 1939 r. spółdzielnia posiadała już ponad 50 sklepów: ponad 20 w Poznaniu i powyżej 30 w okolicach (m.in. w Opalenicy, Lesznie, Środzie, Swarzędzu, Śremie, Kórniku, Gnieźnie, Grodzisku, Kościanie, Skokach, Jarocinie, Buku i Swarzędzu), a ilość zrzeszonych w niej członków wzrosła do ponad 38 tysięcy.

3. Członkowie "Zgody" (1919 r.), fot. z archiwum PSS "Społem".

Wojna i okres powojenny

W czasie II wojny światowej Niemcy zlikwidowali wszystkie spółdzielnie w Wielkopolsce. W 1945 r. podczas walk o Poznań Niemcy spalili budynek administracyjny i magazyny „Zgody” przy Tamie Garbarskiej. 

4. Pieczątka PSS "Społem" i wiersz opublikowany w prasie warszawskiej.

Niemal wszystkie sklepy spółdzielni spożywców zostały całkowicie zniszczone lub poważnie zdewastowane. Powrót do działalności handlowej nastąpił w lutym 1945 r., kiedy to najbardziej doświadczeni spółdzielcy otwarli pierwsze sklepy i pomagali zaopatrywać się w żywność mieszkańców Poznania. W listopadzie 1944 r. obradował w Lublinie Kongres Spółdzielczy, który podjął uchwałę o stworzeniu centrali spółdzielczej o nazwie „Społem”. 

5. Sklep PSS "Społem" przy ul. Czerwonej Armii (ob. Święty Marcin) 40 (1989 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

Słowo „społem” oznacza „wspólnie”, „razem”. Nazwa ta była znana już wcześniej i nosił ją pierwszy dwutygodnik promujący ideę spółdzielczości, wydany w 1906 r. Pomysłodawcą tego tytułu dla gazety był Stefan Żeromski. 

6. Sklep "Goplana" (1989 r.) przy ul. Kraszewskiego 17, fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

W marcu 1945 r. w Poznaniu utworzono delegaturę okręgową „Społem”. Po zakończeniu wojny rozpoczęto odbudowę sieci sklepów, a w 1948 r. w Poznaniu spółdzielnie zostały zrzeszone w jedną organizację pod nazwą Powszechna Spółdzielnia Spożywców. Rozwijała się ona w szybkim tempie – w 1949 r. PSS liczyła ponad 200 sklepów (m.in. spożywcze, tekstylne i monopolowe). 

7. Reklama "Społem" podczas jarmarku na Rynku Jeżyckim (1975 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

Dodatkowo od tego roku spółdzielnia rozpoczęła działalność w gastronomii, otwierając tzw. gospody otwarte (odpowiednik dzisiejszych restauracji) oraz gospody zamknięte (stołówki). 

8. Stoiska "Społem" podczas jarmarku przy ul. Bema (lata 80. XX w.), fot. ze zbiorów PSS "Społem".

Pod koniec lat 50. XX w. powstała Poznańska Spółdzielnia Spożywców „Społem” i zaczęła tworzyć swoje punkty usługowe: w 1958 r. w Poznaniu powstał „uniwersalny punkt usługowy” o nazwie „Samosia”, który mieścił się przy ul. Dzierżyńskiego 96 (dzisiejsza ul. 28 Czerwca 1956 r.). 

9. Sklep PSS "Społem" przy ul. Wrocławskiej 23 (1988 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

10. Sklep "Kryształy", ul. Woźnej  (1990 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www. cyryl.poznan.pl

Można tam było wypożyczyć sprzęt gospodarstwa domowego, a także zasięgnąć porad kosmetycznych, z zakresu żywienia i mody. „Samosia” stała się prekursorem popularnych punktów usługowych „Praktyczna Pani”, które m.in. organizowały kursy z zakresu żywienia, kroju, szycia czy kosmetyki. W późniejszym okresie powstawały też ośrodki „Praktyczny Pan” – w 1977 r. jeden z nich mieścił się na Os. Wielkiego Października (obecnie Os. Pod Lipami) w Poznaniu. „Praktyczny Pan” świadczył m.in. prace z zakresu stolarstwa i blacharstwa elektrotechnicznego.

11. "Praktyczny Pan" i "Praktyczna Pani", fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl.

W latach 60. spółdzielnia notowała dynamiczny rozwój – budowano nowe pawilony handlowe, a w 1965 r. sieć handlowa „Społem” liczyła 335 sklepów (w tym 54 samoobsługowe). 

12. PSS "Społem" - mobilny kiosk z napojami, fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

Członkowie spółdzielni angażowali się też w prace społeczne – pomagali m.in. przy budowie ogródków jordanowskich, lodowisk, imprez i wycieczek dla dzieci, a także pomagali osobom starszym i samotnym. 

13. Sklep PSS "Społem" przy Al. Marcinkowskiego 13 (1989 r.), fot. ze źródeł PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

W 1965 r. w centrum miasta (przy ul. Czerwonej Armii, dzisiejsza ul. Św. Marcin) rozpoczęto budowę Spółdzielczego Domu Handlowego „Alfa”. Ten nowoczesny wieżowiec został oddany do użytku 22.09.1969 r. i cieszył się dużą popularnością wśród poznaniaków. W asortymencie „Alfy” była m.in. odzież, obuwie i różne drobiazgi. Mieścił się tam też samoobsługowy bar kawowy i punkty usługowe, a także administracja „Społem”.

14. Administracja PSS "Społem" w Domu Handlowym "Alfa" (lata 80. XX w.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

W latach 1977 – 1982 spółdzielnia borykała się z różnymi problemami, m.in. dot. ciągłości zaopatrzenia czy niedoborów towarów. W tej trudnej sytuacji rynkowej „Społem” starało się też stawiać na rozwój poprzez nowe inwestycje: powstały wówczas duże obiekty handlowe m.in. przy ul. Kącik, Traugutta czy na Os. Zwycięstwa. 

15. Sklep "Społem" przy Pl. Wolności podczas konkursu dekoratorskiego, fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

W 1983 r. nastąpiła zmiana nazwy na „Społem” Poznańska Spółdzielnia Spożywców – w tym czasie PSS zrzeszała ponad 61 tys. członków i posiadała niemal 700 sklepów, co czyniło spółdzielnię monopolistą na poznańskim rynku. 

16. Sklep "Pepsi" przy pl. Wolności (1988 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

Ciekawostką jest, że „Społem” miało wyłączność na handel takimi artykułami jak Pepsi-Cola, kubańskie pomarańcze czy pasta BHP. Z biegiem lat liczba placówek jednak malała – w 1993 r. w sieci było już tylko 166 sklepów, a w 2010 – 69. Najbardziej znane to supermarkety „Beta”, „Jowisz” czy „Kącik” oraz delikatesy „Kasia”.

17.  Delikatesy "Kasia", fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

18. Delikatesy "Kasia", fot. Lucjan Moros.

„Społem” u progu jubileuszu

Obecnie poznańska spółdzielnia zrzesza 475 członków, zatrudnia 441 osoby i prowadzi działalność handlową w 50 placówkach (49 sklepów w Poznaniu i 1 w Swarzędzu). 

19. Sklep "Jowisz" przy u. Rolnej (1990 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

20. Sklep "Jowisz" współcześnie, fot. Lucjan Moros".

Działalność „Społem” nie ogranicza się jedynie do handlu w branży spożywczej, mięsno-wędliniarskiej i przemysłowej. Ze względu na spółdzielczą formę gospodarowania ważną rolę odgrywa też praca na polu samorządowym, społeczno-wychowawczym i kulturalno-oświatowym. 

21. Perfumeria PSS "Społem" przy u. Fredry 2, fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

Poznańska Spółdzielnia Spożywców od wielu lat opiekuje się Spółdzielniami Uczniowskimi, prowadzi Koła Seniora – Spółdzielcy oraz Izbę Pamięci i Tradycji SPOŁEM Realizując wiele przedsięwzięć z zakresu spółdzielczości „Społem” PSS współpracuje z licznym gronem działaczy społecznych i bierze udział w wielu akcjach charytatywnych na terenie Poznania, wspomagając m.in. oddziały „Caritasu” i domy dziecka. Należy też do Krajowego Związku Rewizyjnego Spółdzielni Spożywców „Społem” w Warszawie.

22. Sklep PSS "Społem" przy ul. Paderewskiego 3 (1989 r.), fot. ze zbiorów PSS "Społem", www.cyryl.poznan.pl

Lucjan Moros

Autor składa serdeczne podziękowania Pani Natalii Rogowskiej i Monice Jasińskiej ze „Społem” PSS w Poznaniu za pomoc w przygotowaniu tekstu.

PS Zachęcamy czytelników „Poznańskich Historii” do dzielenia się w komentarzach swoimi wspomnieniami związanymi ze „Społem”. 

Źródła:

www.spolem.poznan.pl

Broszura „Pięćdziesiąt lat spółdzielczości spożywców w Poznaniu”, zredagowana przez kolegium w składzie Marian Getler, Roman Czamański i Aleksander Michałkowski, wydaną w 1969 r. Wersja elektroniczną broszury znajduje się w Cyfrowym Repozytorium Lokalnym „CYRYL” (sygn. CYRYL_72_0_1_2_0001) cyryl.poznan.pl.

Filip Czekała, Miasto nie do Poznania, Wydawnictwo Poznańskie 2017.

https://sjp.pwn.pl/slowniki/Spolem.html

www.wikipedia.pl (hasło „Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem”)

Wykorzystano fotografie z archiwum Społem Poznańskiej Spółdzielni Spożywców oraz z kolekcji „Sklepy, witryny, dekoracje 1970-1989 PSS „Społem” znajdującej się w Cyfrowym Repozytorium Lokalnym „CYRYL”. 

Archiwum Państwowe w Poznaniu: 1) zespół KKS „Lech” w Poznaniu, sygn. 69 - program meczu Lech Poznań – Liverpool FC z 1984 r. 2) zespół Związek Gospodarczy Spółdzielni „Społem”, sygn. 2, 17.