K
|
ościół pw. Maryi Królowej stanowi dominujący element
Rynku Wildeckiego. Wprawne oko dostrzeże zapewne ciekawe elementy
architektoniczne kościoła, bo to ani neogotyk, ani neobarok, więc właściwie co?
Choć dziś jest to kościół parafialny dla większej części mieszkańców Wildy, to
nie zapominajmy, że budowano go dla tutejszej społeczności ewangelickiej.
Zdecydowana większość poznańskich
protestantów należała do Kościoła Ewangelicko-Unijnego, utworzonego w 1817 r.
przez połączenie luteran i wyznawców Kościoła reformowanego (kalwinistów) w
Prusach. Formalnie Kościoły te były połączone, ale zachowały wewnętrzną
autonomię, miały osobne świątynie i własne obrzędy. Poznańscy ewangelicy
reformowani skupieni byli w parafii nieistniejącego już kościoła św. Piotra na
obecnym placu Wiosny Ludów. Najstarszą parafią luterańską w Poznaniu była
parafia św. Krzyża na Grobli, działająca od lat siedemdziesiątych XVIII w. W
1858 r. oddzieliła się od niej parafia św. Pawła z siedzibą przy obecnej ulicy
Fredry. Na przełomie XIX i XX, wraz ze wzrostem liczby mieszkańców Poznania, w
tym także ludności ewangelickiej, pojawiła się konieczność stworzenia szeregu
nowych parafii i budowy kolejnych kościołów.
 |
| 1. Dawny kościół św. Mateusza, ob. Maryi Królowej na Rynku Wildeckim. |
Nowy kościół w nowej dzielnicy
Dawna wieś miejska Wilda została włączona w
granice Poznania w 1900 r. Zamieszkana była głównie przez robotników
zatrudnionych na kolei oraz w fabrykach i warsztatach obsługujących stale
rozbudowujący się poznański węzeł kolejowy, a także rzemieślników i niższych
urzędników. Właśnie rozwój kolej spowodował szybki wzrost liczby ludności tej dzielnicy,
w tym napływ Niemców, głównie ewangelików. O ile w 1858 r. mieszkało tu
zaledwie 85 protestantów, to w 1885 było ich już ok. 1000. W 1894 r. wildecka
gmina ewangelicka liczyła już 2367, a zaledwie osiem lat później już 3859 r.
Była to już liczba wystarczając, aby podjąć starania o utworzenie własnej
parafii.
 |
| 2. Rynek Wildecki w 1900 r. |
Zanim zbudowano kościół św. Mateusza,
wildeccy ewangelicy modlili się w stołówce warsztatów kolejowych, a później w
zakładzie opieki społecznej fundacji hrabiego Tadeusza Garczyńskiego, czyli w
obecnym Szpitalu Klinicznym nr 4 przy ul. 28 Czerwca 1956 r. Opiekę
duszpasterską nad wildeckimi i dębieckimi ewangelikami sprawował Otto Blücher,
jeden z pastorów zatrudnionych przy parafii św. Pawła. Oprócz Wildy, odprawiał
on także nabożeństwa na Łazarzu, Dębcu, Górczynie i Jeżycach. Tak duży obszar
działalności pastora stanowił nie lada problem dla niego, a tysiące ewangelików
pozbawiał regularnych i częstych spotkań z duchownym. W tej sytuacji, w 1886 r.,
Konsystorz Królewski w Poznaniu podjął decyzję o ustanowieniu nowej parafii
obejmującej Wildę i Dębiec. Rok później decyzję tę poparła rada kościelna gminy
św. Pawła, a w 1889 r. pruskie ministerstwo wyznań religijnych w porozumieniu z
Ewangelicką Naczelną Radą Kościelną.
 |
| 3. Kościół św. Mateusza, fot. sprzed wybuchu I wojny światowej. |
Powołanie nowej parafii miało także
dodatkowy wymiar. Chciano w ten sposób przeciwdziałać polonizacji i
katolicyzacji wildeckich Niemców oraz zapobiec szerzeniu się agitacji
socjalistycznej. Niebezpieczne z punktu widzenia pastorów ewangelicko-unijnych
były także wpływy baptystów, adwentystów i zielonoświątkowców, którzy w swych
naukach kładli nacisk na osobiste nawrócenie i pobożność, a głoszone przez nich
idee wydawały się być bardziej atrakcyjne, niż sformalizowany i podległy
państwu Kościół Ewangelicko-Unijny.
Formalnie parafię dla Wildy powołano 1
września 1889 r. Jej pierwszym duszpasterzem został wspomniany już pastor Otto Blücher, który formalnie cały czas pełnił funkcję
trzeciego pastora gminy św. Pawła. Wybrano też członków rady kościelnej. Do
czasu zbudowania kościoła, nabożeństwa odbywały się w dotychczasowych miejscach,
czyli w sali stołówki warsztatów kolejowych i w fundacji Garczyńskiego. W 1894
r. Blücher został pastorem parafii na Łazarzu, a nowym pastorem dla Wildy mianowano
Karla Ilse, choć formalnie do 1 października 1902 r., pastorzy dla Wildy byli
związani z kościołem św. Pawła. Dopiero w 1902 r. gmina wildecka de facto została
samodzielną parafią jako Ewangelicka Parafia Poznań-Wilda z pastorem Ilse, jako
jej duszpasterzem.
 |
| 4. Kościół św. Mateusza, fot. sprzed wybuchu I wojny światowej. |
Usamodzielnienie się parafii przyniosło
jednak szereg komplikacji. Koszty utrzymania pastora i kościoła ponosiła gmina,
do tego trzeba doliczyć wynajęcie bądź zbudowanie mieszkań dla pastora i jego
rodziny, a także dla organisty i kościelnego, wyposażenie gabinetu pastora i
salki służącej nauce religii dla dzieci, a budowa samego kościoła wymagała
sporych nakładów finansowych. Mieszkańcy Wildy, niezależnie od narodowości i
wyznania, nie byli ludźmi majętnymi. W większości byli to robotnicy,
rzemieślnicy i niżsi urzędnicy. W 1902 r. zapowiedziano podniesienie podatku
płaconego przez wszystkie ewangelickie rodziny z 20 do 25% dochodów, co wywołało
burzę. Zwrócono się więc do władz państwowych z prośbą o wsparcie. Koszt budowy
kościoła oszacowano na 150 tys. marek, z czego gmina dysponowała 54 tys., rada
miejska dołożyła 5 tys., a reszta pochodziła z kasy państwowej. Patronat nad
budową objęła cesarzowa Augusta Wiktoria, żona Wilhelma II. Wkrótce okazało
się, że wstępne koszty budowy kościoła są za niskie i trzeba było dołożyć
jeszcze 30 tys. marek. Ostateczny koszt wzniesienia świątyni wyniósł ok. 200
tys. marek.
 |
| 5. Cesarzowa Augusta Wiktoria. |
Budowa kościoła
W 1902 r. ustalono, że kościół stanie przy
placu Bismarcka, obecnie Rynku Wildeckim. Rozpoczęcie jego budowy zaplanowano
na 1903 r., ale ze względu na komplikacje finansowe, rozpoczęcie budowy
kościoła przesunięto na 1904 r. Uroczystość położenia kamienia węgielnego
odbyła się 29 listopada 1904 r. w obecności m.in. księcia Fryderyka Henryka
Hohenzollerna, prezesa prowincji poznańskiej Wilhelma von Waldowa,
nadburmistrza Poznania Ernsta Wilmsa, generalnego superintendenta Kościoła
Ewangelicko-Unijnego w prowincji poznańskiej, Johannesa Hesekiela i innych.
Podczas uroczystości zamurowano w fundamentach miedzianą tubę, w której
umieszczono dokument zawierający opis wydarzeń, które doprowadziły do budowy
kościoła, odpisy aktów erekcyjnych parafii z 1889 i 1902 r., egzemplarze
poznańskich gazet z tego dnia, księgę adresową Poznania i komplet monet
będących wówczas w obiegu. Podjęto decyzję, że patronem kościoła na Wildzie
będzie św. Mateusz Ewangelista.
 |
| 6. Plac Bismarcka (ob. Rynek Wildecki) z kościołem św. Mateusza, fot. sprzed wybuchu I wojny światowej. |
Kościół zaprojektował berliński architekt
Oskar Hossfeld (1848 – 1915), specjalizujący się z budownictwie sakralnym. Był
on autorem wielu projektów kościołów ewangelickich i katolickich, głównie
neogotyckich i neobarokowych, a których wiele znajduje się teraz na terenie
Polski. Co ciekawe, zaprojektował on także protestancki kościół Chrystusa w
Poznaniu, obecnie kościół św. Anny na Łazarzu.
 |
| 7. Wnętrze kościoła Maryi Królowej, stan obecny, |
Kościół św. Mateusza zbudowano w stylu
nawiązującym do śląskiego renesansu. Głównym elementem bryły świątyni jest
okazała, 45-metrowa wieża nakryta ośmiobocznym hełmem, wzorowana na kościele
św. Elżbiety we Wrocławiu. Trudno powiedzieć, dlaczego Hossfeld wybrał właśnie
taki styl, tym bardziej, że większość projektowanych przez niego kościołów
zbudowano w stylu neogotyckim i neobarokowym. Być może uznano, że barok, jako
styl kojarzony z katolicyzmem, nie będzie odpowiedni dla świątyni
protestanckiej. Niewykluczone, że sam architekt chciał stworzyć budynek
znacznie różniący się od kościoła Chrystusa na Łazarzu, który zbudowano mniej
więcej w tym samym czasie.
 |
| 8. Prospekt organowy kościoła, stan obecny. |
W kościele umieszczono ławki dla 900
wiernych. Organy wykonała firma „Schlag und Söhne” ze Świdnicy, a trzy kościelne
dzwony powstały w zakładzie Franza Schillinga z Apoldy w Saksonii. Ołtarz
główny zdobił obraz przedstawiający patrona świątyni, św. Mateusza, pochylonego
nad Ewangelią u stóp zmartwychwstałego Chrystusa. Autorem tego dzieła był
berliński malarz Max Kutschmann. Nad wejście głównym do kościoła umieszczono
cytat z Ewangelii wg św. Mateusza: Przyjdźcie
do mnie wszyscy, którzy utrudzeni i obciążeni jesteście, a Ja was pokrzepię.
(Mt 11, 28). Napis został częściowo wydrapany po wojnie, może dlatego, że
napisano go w języku niemieckim.
 |
| 9. Kościół św. Mateusza, fot. z 1914 r. |
Budowę kościoła ukończono na początku 1907
r. 15 marca 1907 r. odbyła się uroczystość jego poświęcenia. Gościem honorowym
uroczystości był następca tronu Prus i Niemiec, książę Fryderyk Wilhelm,
pierworodny syn cesarza Wilhelma II. Reprezentował on swą matkę, Augustę
Wiktorię, patronkę kościoła. Co ciekawe, tego samego dnia następca tronu
uczestniczył także w poświęceniu kościoła Chrystusa na Łazarzu. Władze uznały,
że skoro kościoły ukończono niemal w tym samym czasie, to nie sensu prosić
księcia Fryderyka Wilhelma, żeby fatygował się do Poznania dwa razy i oba
kościoły zostały poświęcone w tym samym czasie.
 |
| 10. Następca tronu, książę Fryderyk Wilhelm. |
Działalność parafii do 1918 roku
W 1908 r. zwrócono się do władz z prośbą o
zbudowanie domu parafialnego, gdzie miały znajdować się mieszkania dla dwóch pastorów
i ich rodzin, sale do nauki religii i posiedzeń rady parafialnej. Taki budynek
powstał w pobliżu kościoła przy ulicy Bittera (ob. ul. Wierzbięcice 45). Ze
względu na dużą liczbę wiernych, sięgających 11 tys., pamiętajmy bowiem, że
gmina swoim zasięgiem obejmowała Wildę i Dębiec, pastor Ilse wystąpił z prośbą
o mianowanie drugiego pastora dla parafii. Został nim, w 1913 r., Ernst Gürtler.
 |
| 11. Dawny dom zborowy gminy św. Mateusza przy obecnej ul. Wierzbięcice 45. |
Od samych początków, władze gminy
rozwinęły szeroką działalność duszpasterską i społeczną. Przy parafii działała
m.in. organizacja ewangelickich kobiet, zajmująca się działalnością
charytatywną, koło młodzieży męskiej, Związek Dziewcząt „Tadea”, chór kościelny
i orkiestra dęta. Ponadto utworzono organizację skupiającą dorosłych mężczyzn
oraz koło abstynenckiej organizacji Niebieski Krzyż. Parafianie udzielali się w
różnego typu akcjach charytatywnych, jak zbiórka darów dla ubogich, wieczorki
towarzyskie i podejmowano różne przedsięwzięcia, których celem była integracja
wiernych wokół kościoła.
W okresie I wojny światowej, organizowano
pomoc dla walczących żołnierzy, poprzez wysyłanie paczek na front. Wieczorami
czytano listy i komunikaty frontowe. Reglamentacja żywności i trudności z
aprowizacją spowodowały, że pomagano sobie nawzajem, pracując przy ogródkach
działkowych, a później rozdzielając płody rolne pomiędzy potrzebujących. W 1917
r. władze wojskowe zarekwirowały dzwony kościelne z przeznaczeniem ich na
potrzeby wojska. Decyzję tę przyjęto ze smutkiem, ale zrozumieniem. Klęska
Niemiec w 1918 r., a następnie powstanie wielkopolskie, zmieniło radykalnie
sytuację parafii św. Mateusza na Wildzie.
Parafia w okresie międzywojennym i w
czasie okupacji
Zwycięstwo powstania wielkopolskiego i
włączenie Wielkopolski w skład niepodległego państwa polskiego, zdecydowanie
zmieniła sytuację narodowościową i wyznaniową w mieście. Większość Niemców i
zniemczonych Żydów wyjechało z Poznania. Dotyczyło to także wildeckich i
dębieckich ewangelików. Z kilkunastu tysięcy Niemców wyznania ewangelickiego,
zamieszkujących Wildę i Dębiec przed I wojną światową, pozostało zaledwie ok.
1000. W 1939 r. parafia św. Mateusza liczyła tylko 910 wiernych i były to z
reguły osób starszych, a wielu młodszych mieszkańców borykało się z
bezrobociem.
Parafie ewangelickie w międzywojennym
Poznaniu stały się w swej większości ośrodkami niemieckiego nacjonalizmu i nie
utrzymywały żadnych kontaktów z polską gminą ewangelicką, która powstała w 1920
r. Poznańskim Niemcom, którzy pozostali w Poznaniu, trudno było pogodzić się z
nową sytuacją. Z uprzywilejowanego narodu, stali się tolerowaną mniejszością
narodową. Pastor Ernst Gürtler, który walczył na frontach I wojny światowej,
powrócił do Poznania, ale nie potrafił odnaleźć się w nowej rzeczywistości i
już w 1920 r. zrezygnował z posady drugiego pastora parafii św. Mateusza i
wyjechał do Niemiec. Jego następcą został Karl Brummack. Podobnie było z pierwszy pastorem, Karlem Ilse, W 1923
r. przeszedł na emeryturę i wyjechał do Berlina. Zastąpił go w Adolf Schneider,
a po jego śmierci w 1928 r. – Richard Hildt.
W 1923 r. dom zborowy parafii św. Mateusza
przy obecnej ulicy Wierzbięcice 45, stał się siedzibą utworzonej w 1921 r.
Szkoły Teologicznej i Seminarium Kaznodziejskiego. W szkołach tych kształcono
duchownych dla potrzeb Kościoła Ewangelicko-Unijnego i innych Kościołów
ewangelickich w Polsce, ale mających niemiecki charakter. Władze polskie nie
uznały tej szkoły, uważając, że powołano ją w celu bojkotu Wydziału Teologii
Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego, zdominowanego przez polskich
ewangelików.
Wybuch II wojny światowej i włączenie
Poznania w skład III Rzeszy, nie oznaczał poprawy sytuacji poznańskich gmin
ewangelickich. Arthur Greiser wprowadził restrykcje, które ograniczyły działalność
Kościoła Ewangelicko-Unijnego na ziemiach polskich. Greiser rozwiązał
organizacje kościelne, zakazał nauczania religii w szkołach, wydawania prasy
religijnej i obchodzenia niektórych świąt kościelnych. Liczebność wiernych
parafii św. Mateusza wzrosła dzięki napływowi niemieckich przesiedleńców w
Łotwy i Estonii, a później ze Związku Radzieckiego. Z myślą o wiernych ze
Wschodu, w parafii zatrudniono pastora urodzonego w Moskwie, a później
pracującego w Rydze, Arnolda Schaberta. Został on drugim pastorem gminy. W 1940
r., po wyjeździe Richarda Hildta, mianowano Karla Brummacka pierwszym pastorem
parafii.
 |
| 12. Rynek Wildecki z kościołem, fot. z 1945 r. |
20 stycznia 1945 r. w kościele św.
Mateusza odbyło się ostatnie ewangelickie nabożeństwo, a jeszcze tego samego
dnia rozpoczęła się ewakuacja poznańskich Niemców. Po 56 latach nieprzerwanej
działalności, ewangelicka gmina św. Mateusza na Wildzie przestała istnieć.
Kościół przejęli katolicy, zmieniając jego wezwanie na Maryi Królowej. Ostatni
pastor wildeckiej parafii, Karl Brummack zmarł w Preetz koło Kolonii w 1971 r.
Poznańscy ewangelicy stanowili niegdyś
dużą społeczność w mieście, choć dziś rzadko o tym pamiętamy. Trwałą pamiątką po
nich są ciekawe kościoły, które po sobie zostawili.
Źródło:
O. Kiec, Ewangelicka gmina św. Mateusza na Wildzie
1889 – 1945, w: Święci poznańscy i
wielkopolscy. „Kronika Miasta Poznania”, nr 3-4, 1994.
O. Kiec, Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do
XXI wieku, Poznań 2015.
J. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890 – 1918,
Poznań 1991.
Źródło fotografii:
1. https://fotopolska.eu/1030420,foto.html
2. https://fotopolska.eu/505080,foto.html
3. https://fotopolska.eu/1271919,foto.html
4. https://fotopolska.eu/1188895,foto.html
5. Philip de László [Public domain], via Wikimedia Commons
6. https://fotopolska.eu/1024325,foto.html
7. https://fotopolska.eu/433938,foto.html
8. https://fotopolska.eu/433940,foto.html
9. https://fotopolska.eu/1170022,foto.html
10. By AnonymousUnknown author [Public domain or Public domain], via Wikimedia Commons
11. https://fotopolska.eu/960951,foto.html
12. https://fotopolska.eu/371477,foto.html
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz