Z
|
azwyczaj kiedy
myślimy o Wielkopolsce w XIX stuleciu, mamy na myśli tę większą część regionu,
która dostała się pod panowanie pruskie. Pamiętajmy jednak, że nie cała
Wielkopolska została włączona do Prus. Jej wschodnia część z Kaliszem, Słupcą,
Kołem, Pyzdrami, Turkiem i Koninem, weszła w skład Cesarstwa Rosyjskiego.
Kongres wiedeński
z lat 1814 – 1815, którego decyzje spowodowały, że ziemie nad Prosną i górą
Wartą stały się częścią Królestwa Polskiego związanego unią personalną z Rosją,
zmienił na zawsze historię Wielkopolski. Przez sto lat obie części Wielkopolski
rozwijały się w odmiennych warunkach społeczno-gospodarczych i kulturalnych.
 |
| 1. Widoki Kalisza na rysunkach Wilhelma Ehrentrauta z 1835 r. |
Do
dziś widoczne są różnice pomiędzy dwiema częściami regionu. Dzisiejszym tekstem
postanowiłem przybliżyć Wielkopolanom dzieje tego obszaru, bo dla wielu
mieszkańców „pruskiej” Wielkopolski, „rosyjska Wielkopolska” to ciągle terra
incognita. Tematyką dzisiejszego artykułu jest historia
społeczno-polityczna ziemi kalskiej w latach 1815 – 1830. W najbliższej
przyszłości napiszę także o historii gospodarczej i kulturze tego okresu.
Oczywiście nie zabraknie też szkiców z dziejów Kalisza i okolic także po klęsce
powstania listopadowego oraz z czasów znacznie wcześniejszych, ale najpierw sam
muszę zagłębić się w fascynującą historię wschodniej Wielkopolski.
Nowy podział administracyjny Kaliskiego
Cara Rosji Aleksandra
I, a jednocześnie władcę Królestwa Polskiego, zastępował w Warszawie jego
młodszy brat, wieki książę Konstanty. Władze Królestwa przeprowadziły głęboką reformę
administracyjną państwa.
 |
| 2. Car Aleksander I. |
Z byłego departamentu kaliskiego Księstwa
Warszawskiego, z wyjątkiem części powiatów: odolanowskiego i ostrzeszowskiego, utworzono
województwo kaliskie, jako jedno z ośmiu województw Królestwa Polskiego. Województwa
zostały podzielone na mniejsze jednostki zwane obwodami oraz na powiaty, będące
okręgami wyborczymi posłów na sejm Królestwa. Województwo kaliskie podzielono
na 5 obwodów i 11 powiatów.
 |
| 3. Herb województwa kaliskiego. |
W skład obwodu kaliskiego wchodziły powiaty: kaliski
i warecki (warciański), obwód koniński tworzyły powiaty: koniński i pyzdrski,
obwód sieradzki podzielono na powiaty: sieradzki i szadkowski, obwód wieluński
tworzyły trzy powiaty: częstochowski, ostrzeszowski (bez Ostrzeszowa) i
wieluński. Obwód piotrkowski podzielono na powiaty: piotrkowski i
radomszczański.
 |
| 4. Rynek Główny w Kaliszu, rys. z połowy XIX w. |
Na czele
województw stały Komisje Wojewódzkie, składające się z prezesa, pięciu
komisarzy zasiadających, komisarzy delegowanych (po jednym z każdego obwodu),
sekretarza i asesorów. Na czele obwodów stali delegowani komisarze obwodowi.
Naczelną władzę w miastach stanowili burmistrzowie i radni (w przypadku Kalisza
był nią prezydent). Władze miejskie mianowała komisja wojewódzka. Taki podział
administracyjny utrzymał się do upadku powstania listopadowego.
 |
| 5. Kościół św. Józefa w Kaliszu, malarz nieznany, połowa XIX w. |
A teraz mała
ciekawostka. Pyzdry, niewielkie miasto królewskie o średniowiecznej metryce,
malowniczo położone nad Wartą, zgodnie z postanowieniem traktatu wiedeńskiego
miało należeć do Prus. Jednak na mocy konwencji granicznej pomiędzy Prusami a
Rosją, Pyzdry przyłączono do Królestwa Polskiego w 1818 r. Tak oto to małe
miasteczko stało się najdalej na zachód wysuniętym miastem Rosji.
 |
| 6. Pyzdry. |
Ludność ziemi kaliskiej
Kiedy po
zakończeniu wojen napoleońskich nastąpiła stabilizacja życia
społeczno-gospodarczego, władze województwa kaliskiego podjęły działania na
rzecz zagospodarowania nieużytków i rozwoju rzemiosła, handlu i przemysłu. W
tym celu sprowadzano osadników, głównie z Prus, Saksonii, Czech i Wielkiego
Księstwa Poznańskiego. Każdej rodzinie, która zdecydowałaby się osiąść na
ziemi, przydzielano 30 mórg gruntu rolnego, zwalniając ją od wszelkich ciężarów
i opłat publicznych. Korzystne warunki ściągały do Kaliskiego także
rzemieślników i chętnych do pracy w przemyśle, zwłaszcza włókienniczym. Oblicza
się, że w latach 1823 – 1830 w Kaliskim osiedliło się 870 majstrów i
robotników, zatrudnionych w przemyśle sukienniczym i bawełniano-lnianym.
 |
| 7. Rynek w Kaliszu, mal. A. Lehman, 1833 r. |
Pod względem
dynamiki wzrostu ludności, ziemia kaliska zajmowała drugie miejsce w skali
całego Królestwa Polskiego. W latach 1810 – 1827, liczba ludności Kaliskiego
wzrosła o 63%. Kalisz w 1817 r. liczył 7256 mieszkańców, a w 1825 r. było już
ich 11 400. W tym samym czasie liczba ludności Konina podwoiła się z 1840
do 3608 mieszkańców. W przypadku Koła było był to wzrost o ok. 1000 osób, z
1942 do 2904. Podobnie było w innych miastach.
W omawianym
okresie w Kaliskim przeważała ludność polska. Kolejną grupą narodowościową byli
Żydzi, mieszkający na tym terenie od średniowiecza. Na trzecim miejscu pod
względem liczebności plasowali się Niemcy, stanowiący grupę napływową. Kolejną
grupę napływową stanowili Rosjanie. Byli to głównie urzędnicy, wojskowi,
żandarmi, straż pograniczna, nauczyciele i inni. Co ciekawe, wśród przybyszów z
innym krajów dość liczną grupę stanowili Czesi, którzy osiedlili się w Turku.
 |
| 8. Cerkiew w Kaliszu, pocztówka z 1910 r. |
W pierwszej
połowie XIX stulecia podczas spisów ludności nie brano pod uwagę kryterium
narodowościowego, ale przynależność wyznaniową, która w dużej części pokrywała
się z przynależnością narodowościową. W odniesieniu do Kaliskiego w pierwszej
ćwierci XIX wieku wiadomo, że 71% jego mieszkańców stanowili katolicy, czyli głównie
Polacy, ludności wyznania mojżeszowego było ok. 26,5%, natomiast liczebność
pozostałych wyznań wynosiła 2,5%.
Legalna opozycja „kaliszan” i konspiracja
Królestwo Polskie
w latach 1815 – 1830 cieszyło się szeroką autonomią. Polskie było szkolnictwo, sejm,
a nawet wojsko. Czynne prawo wyborcze posiadało więcej obywateli, niż w
kilkakrotnie większej Francji w tym samym okresie. Czy jednak stan taki mógł
być trwały, skoro Królestwo było częścią imperium rosyjskiego, na czele którego
stał car, posiadający władzę absolutną? Konstytucja Królestwa była wielokrotnie
łamana, wobec czego wkrótce ukształtowała się opozycja chcąca przeciwstawić się
samowoli wielkiego księcia Konstantego. Jej głównym ośrodkiem był Kalisz.
 |
| 9. Wielki Książę Konstanty. |
Kaliskie, leżące
na pograniczu Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Śląska, stanowiło naturalny
pomost pomiędzy zaborem pruskim a rosyjskim. Sprzyjało to wymianie handlowej,
kulturalnej i rozwojowi wzajemnych kontaktów politycznych. Ziemia kaliska z
dobrze rozwiniętym rolnictwem i przemysłem, przodowała wśród innych ziem
Królestwa Polskiego, co sprzyjało wyrobieniu politycznemu i zaangażowaniu jej
obywateli w życie społeczne i polityczne Królestwa. Sam Kalisz był ważnym
ośrodkiem oświaty i kultury, promieniując na całe województwo. Mieściła się tu
szkoła wojewódzka, Korpus Kadetów, szkoła rzemieślnicza i cztery żeńskie
pensje. W Kaliszu działał teatr założony w 1805 r. przez samego Wojciecha
Bogusławskiego. W 1818 r. powstało tu Towarzystwo Miłośników Muzyki, a w 1820
r. założono Towarzystwo Czytelnicze. Wszystko to tworzyło podatny grunt pod
kultywowanie tradycji patriotycznych i narodowych.
 |
| 10. Bonawentura Niemojowski, jeden z przywódców "Kaliszan". |
To właśnie w
środowisku szlachty ziemi kaliskiej zawiązała się legalna opozycja,
przeciwstawiająca się łamaniu praworządności w Królestwie Polskim przez
wielkiego księcia Konstantego i jego prawej ręki, Mikołaja Nowosilcowa.
„Kaliszanie”, bo tak ich nazwano, spotykali się na posiedzeniach wyżej
wspomnianego Towarzystwa Czytelniczego. „Kaliszanie” wyznawali poglądy
liberalne, czerpiąc z dzieł europejskich myślicieli liberalnych z Benjaminem
Constantem na czele. Występowali najczęściej na forum sejmu Królestwa piętnując
łamanie konstytucji przez władze, ale odżegnywali się od wszelkiej działalności
rewolucyjnej czy konspiracji. Domagali się wyłącznie przestrzegania autonomii
Królestwa i jego konstytucji. Wybrali legalną działalność polityczną, co oczywiście
nie uchroniło ich to przed szykanami tajnej policji carskiej.
 |
| 11. Wincenty Niemojowski brat Bonawentury. |
Najczęściej wśród
„kaliszan” wymienia się dwóch braci: Bonawenturę i Wincentego Niemojowskich,
ale oczywiście było ich więcej. Do najaktywniejszych „kaliszan” należało też
kilkunastu innych przedstawicieli ziemiaństwa województwa kaliskiego. Wymienię
tylko kilku z nich, jak choćby Alojzego Prospera Biernackiego, który na długo
przed Dezyderym Chłapowskim uczył się w Anglii nowoczesnego rolnictwa i wprowadzał
w swoim majątku nowe metody uprawy roli i hodowli.
 |
| 12. Alojzy Biernacki. |
Kolejny „kaliszanin” to
Teodor Morawski, wydawca, historyk i wolnomularz. Wymienić należy także Józefa
Biernackiego, uczestnika insurekcji kościuszkowskiej, żołnierza Legionów
Polskich we Włoszech i oficera wojsk Księstwa Warszawskiego, a w przyszłości
powstańca listopadowego, naczelnika wojennego województwa kaliskiego. Warto
wspomnieć jeszcze Władysława Ostrowskiego, polityka i dyplomatę, a także tłumacza
poezji włoskiej i angielskiej, między innymi dzieł lorda Byrona. Wśród
„kaliszan” byli również dwaj weterani wojen napoleońskich, a w przyszłości
dowódcy powstania listopadowego, generałowie: Jan Nepomucen Umiński i Ignacy
Prądzyński.
 |
| 13. Generał Ignacy Prądzyński. |
Wielki książę
Konstanty nie zamierzał tolerować żadnej opozycji, legalnej czy też nielegalnej.
Pod jego naciskiem unieważniono wybór braci Niemojowskich na członków Rady
Województwa Kaliskiego w 1822 r., którą następnie rozwiązano. Ponadto
Bonawenturę pozbawiono mandatu poselskiego, a Wincentego zamknięto w areszcie
domowym. Co prawda opozycja „kaliszan” nie odniosła spektakularnych sukcesów na
forum sejmu, ale jej działania wywołały dyskusję nad kwestią praworządności i
ożywiły życie polityczne w Królestwie.
 |
| 14. Pałac Niemojowskich w Marchwaczu. |
Na drugim biegunie
znalazły się organizacje konspiracyjne. Już w 1819 r. powstała w Kaliszu loża
założonego w Warszawie Wolnomularstwa Narodowego, na czele którego stał major
Walerian Łukasiński. Przewodniczącym kaliskiej loży został Mikołaj Dobrzycki. Wolnomularstwo
Narodowe zostało rozwiązane przez Łukasińskiego w 1821 r., a na jego miejsce
powołano nową, tajną organizację pod nazwą Narodowe Towarzystwo Patriotyczne.
Na czele gminy kaliskiej stanął dobrze nam znany Mikołaj Dobrzycki. Działalność
gminy kaliskiej trwała zaledwie kilka miesięcy, gdyż już w 1822 r. na skutek
denuncjacji płatnego agenta carskiego Józefa Nagórskiego, większość jej członków
znalazło się w więzieniu.
Tajne organizacje
patriotyczne tworzyli także uczniowie kaliskich szkół. W latach 1819 – 1826
istniał Związek Kawalerów Narcyza. Jego członkowie, oprócz działalności
samokształceniowej i pielęgnowaniu cnót obywatelskich, postulowali odzyskanie
niepodległości drogą zbrojnego powstania, a nawet planowali zamach na
Konstantego. Utrzymywali oni kontakty z podobnymi organizacjami w kraju i za
granicą. W 1826 r. związek został wykryty przez władze i rozbity. We wrześniu
tego samego roku zawiązała się inna organizacja pod nazwą „Towarzystwo
Literackie”, którego członkowie, uczniowie kaliskiej szkoły wojewódzkiej, przybrali
sobie za patronkę żmudzką boginię wschodzącego słońca Auskę, w której widzieli
symbol odrodzenia Polski. Członkowie Towarzystwa koncentrowali się na
działalności samokształceniowej, w tym na pogłębianiu wiedzy z zakresu języka,
historii i literatury polskiej. Żywot Towarzystwa był niezwykle krótki, bo
trwał zaledwie… miesiąc. 14 października 1826 r. o istnieniu organizacji
doniósł władzom rektor szkoły, ks. Wolicki.
Działalność
polityczna na ziemi kaliskiej i to zarówno ta legalna, jak i konspiracyjna,
przyczyniła się do aktywizacji kaliskiego społeczeństwa. Kiedy w 1830 r.
wybuchło powstanie listopadowe, wielu mieszkańców województwa kaliskiego
stanęło do walki.
Źródło:
B. Szczepański, Wschodnia część Wielkopolski w latach 1815 – 1918, w: Dzieje
Wielkopolski, t. II, lata 1793 - 1918,
praca zbiorowa pod redakcją W. Jakóbczyka, Poznań 1973.
200 lat powiatu wrzesińskiego. Historia i
współczesność, opracowanie zbiorowe
pod redakcją Mariana Torzewskiego, Września 2018.
Fotografie:
1. https://fotopolska.eu/158151,foto.html
2. François Gérard [Public domain]
3. Poznaniak [Public domain]
4. https://fotopolska.eu/259675,foto.html
5. Reprodukcja własna [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
6. MOs810 [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
7. A. Lehman [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
8. WBC [1] [Public domain]
9. Georg von Bothmann [Public domain]
10. anonymous plate [Public domain]
11. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wincenty_Niemojowski.PNG
12. Anonymous plate [Public domain]
13. Polish Army Museum [Public domain]
14. LuzynaS [CC BY-SA 3.0 pl (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)]
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz