Bracia czescy w Wielkopolsce, część 2

P

rzed tygodniem opublikowałem pierwszą część tekstu o historii Jednoty braci czeskich w Wielkopolscy. Była w nim mowa o kształtowaniu się doktryny tej grupy wyznaniowej i przybyciu jej członków nad Wartę. Dziś przyjrzymy się historii zborów w wielkopolskich miastach i roli, jaką odegrali braci dla rozwoju kultury w tym regionie.

Bracia czescy w Poznaniu 

Członkowie Jednoty pojawili się w Poznaniu już w 1548 r. Ich rygoryzm moralny oraz prosty tryb życia, zyskał im poparcie w szeregach poznańskiego mieszczaństwa. Bariera językowa też praktycznie nie istniała, gdyż języki: polski i czeski były w tych czasach jeszcze bardziej do siebie podobne, niż obecnie. Oprócz możnych protektorów w osobie Jakuba Ostroroga, bracia czescy zyskali też zwolenników w magistracie, z burmistrzem Lipczyńskim (Lupsińskim) na czele.

Członkowie Jednoty spotykali się na modlitwę poza murami miasta, na przedmieściu Święty Wojciech. Dzięki przywilejom królewskim, obszar ten został wyłączony spod jurysdykcji duchownej i miejskiej. Część ziemi na przedmieściu należała do Jakuba Ostroroga, który przekazał braciom plac pod budowę kościołów. Bracia zbudowali tam w 1564 r. dwa zbory. Jeden dla wyznawców niemieckojęzycznych, drugi zaś dla Polaków. Oprócz tego, Jednota założyła tam także cmentarz dla swoich członków (był on zlokalizowany mniej więcej tam, gdzie dziś stoi pomnik Armii „Poznań”). Zbudowano również szkołę i szpital.

1. Wzgórze Świętego Wojciecha, rys. z 1840 r.

Na początku XVII wieku przewagę w mieście zyskali zwolennicy kontrreformacji, wspierani przez jezuitów. Bracia stracili też większość szlacheckich protektorów. Na przełomie XVI i XVII stulecia, tłum podburzany przez katolickich kaznodziejów, wraz z uczniami kolegium jezuickiego, kilka razy zdewastował zbory należące do innowierców, w tym domy modlitwy na wzgórzu Świętego Wojciecha. W 1616 roku, zbory uległy ostatecznej zagładzie. W 1618 r. sprowadzono do Poznania karmelitów bosych, których osiedlono właśnie na wzgórzu. Nadano im ziemię, na której znajdowały się zniszczone zbory, uniemożliwiając ich odbudowę. Przetrwał tylko cmentarz, zlikwidowany w XIX wieku w związku z budową twierdzy. Tak zakończyły się dzieje zborów braci czeskich w Poznaniu.

2. Kościół karmelitów bosych p.w. św. Józefa, zbudowany w miejscu dawnych zborów braci czeskich.

Ostroróg – pierwsza „stolica” braci czeskich w Wielkopolsce 

Gmina braci czeskich w Ostrorogu (obecny powiat szamotulski), należy do najstarszych w Wielkopolsce. Powstała już ok. 1554 r., kiedy Jakub Ostroróg, czołowy protektor braci w Wielkopolsce, podarował im miejscowy kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. Kiedy w 1557 r. Wielkopolska gałąź Jednoty uzyskała niezależność od czeskiej macierzy, Ostroróg stał się siedzibą seniora. Wkrótce bracia założyli w miasteczku seminarium, kształcące przyszłych ministrów zborów, szkołę, szpital, a także archiwum i bibliotekę. To małe, senne miasteczko (nawet obecnie liczy sobie niecałe 2000 mieszkańców) było także miejscem, w którym odbywały się synody wielkopolskiej Jednoty. Źródła mówią, że pomiędzy 1608 a 1634 rokiem w Ostrorogu odbyło się ich aż dziesięć.

3. Kościół p.w. Wniebowzięcie NMP w Ostrorogu, przez jakiś czas użytkowany przez braci czeskich.

Warto dodać, że jednym z absolwentów szkoły w Ostrorogu był Jan Jonston (1603 – 1675), urodzony w Szamotułach, światowej sławy uczony, przyrodoznawca i filozof, autor wielu podręczników z zakresu historii naturalnej i biologii, choć zajmował się także filozofią, teologią i medycyną. W Ostrorogu zaczynał on swe pierwsze nauki, a zakończył je na uniwersytecie Saint Andrews w Szkocji. Wrócił jednak do Polski i osiadł w Lesznie.

4. Jan Jonston.

Kolejni potomkowie Jakuba Ostroroga – syn Jan i wnuk Sędziwój, dbali o rozwój zboru i pomyślność jego członków, choć Sędziwój puścił dobra ostroroskie w dzierżawę. Sytuacja zboru w Ostrorogu zmieniła się po śmierci Sędziwoja Ostroroga w 1625 r. Miasteczko odziedziczyła jego córka Barbara, która najpierw wyszła za mąż za Jana Potockiego, a po jego śmierci została żoną Mikołaja Dunina Modliszewskiego. Barbara przestała interesować się losem braci czeskich, a nawet rozważała sprzedaż Ostroroga, kiedy popadła w kłopoty finansowe. Bracia obawiali się, że miasteczko może kupić katolik, wtedy bowiem los zboru byłby przesądzony. Obawy te nie były bezzasadne. Od wielu lat trwała już ofensywa katolicka, znana jako kontrreformacja. Wiele rodów dotychczas wspierających protestantów wymarło, lub ich kolejni potomkowie, często absolwenci kolegiów jezuickich w Poznaniu i Kaliszu, wracało na łono Kościoła.

Wielce zasłużony senior wielkopolskiej Jednoty Jan Rybiński, usiłował zainteresować kupnem Ostroroga litewskiego magnata, protektora kalwinistów, Krzysztofa II Radziwiłła. Ten jednak ostatecznie miasta nie kupił. Nabywcą dóbr ostroroskich został w 1635 r. Andrzej Rej, członek Jednoty, a prywatnie wnuk wielkiego poety Mikołaja. Dwa lata później Rej został ambasadorem Rzeczypospolitej w Anglii i Niderlandach. 

5. Rembrandt "Portret polskiego szlachcica" (prawdopodobnie Andrzeja Reja).

Duchowieństwo katolickie, które odzyskało siły nadwątlone przez reformację, prowadziło od początku XVII wieku akcję odzyskiwania kościołów, odebranych wcześniej katolikom przez protestantów. Taki sam los spotkał kościół w Ostrorogu. W 1636 r. kanonik poznański i płocki Andrzej Świniarski, opierając się o ustawę sejmową z 1588 r., zezwalającą na rewindykację kościołów, odebrał świątynię w Ostrorogu braciom. Co prawda bracia mieszkali jeszcze przez jakiś czas w mieście, ale w 1647 r. Ostroróg przeszedł w ręce katolickie. Oznaczało to koniec Jednoty w tym mieście, choć właściwie już w 1636 r. nastąpił jej upadek. Jan Rybiński i władze zboru, przewidując taką ewentualność, przenieśli wcześniej bibliotekę i archiwum do Obrzycka, planując stworzenie tam centrum Jednoty w Wielkopolsce. Plany te jednak nie ziściły się i ostatecznie zdecydowano się na Leszno.

Leszno – „Wielkopolskie Ateny” braci czeskich  

Po upadku „stolicy” braci czeskich w Ostrorogu, głównym ośrodkiem administracyjnym, duchownym, a przede wszystkim kulturalnym i intelektualnym Jednoty stało się Leszno. Trzeba jednak wiedzieć, że Leszno aż do końca XVIII wieku stanowiło główny ośrodek reformacji w Wielkopolsce. Powstały tu również gminy innych wyznań chrześcijańskich. W przeciwieństwie do Poznania, który był miastem królewskim, Leszna, jako miasta prywatnego, nie dotyczyły antyprotestanckie zarządzenia kolejnych królów, wydane w okresie triumfu kontrreformacji. Zresztą historia protestantyzmu w Lesznie jest tematem ciekawym i obszernym. Chętnie  poświęcę jej kiedyś odrębny tekst. Dziś tylko kilka zdań o braciach czeskich w tym mieście.

6. Panorama Leszna z lat 30. XVIII stulecia.

Pierwsi bracia osiedlili się w Lesznie już w latach 1516 – 1517 r. Główna fala emigracji z Czech i Moraw przybyła tu w 1548 r., kiedy właścicielem miasta był Rafał Leszczyński, główny protektor braci, członek Jednoty, a jednocześnie osoba wyjątkowo zasłużona dla tej grupy wyznaniowej. Rafał Leszczyński niezwykle aktywnie włączał się w działalność braci. To on w 1557 r. uzyskał odrębność administracyjną dla wielkopolskiej Jednoty. Leszczyński zresztą był obecny na wszystkich ważniejszych synodach braci w Wielkopolsce i w dysputach, które prowadzili oni z innymi grupami wyznaniowymi.

Rafał Leszczyński przekazał braciom leszczyńską farę. Kościół ten odebrano jednak Jednocie w 1652 r., w ramach rewindykacji kościołów. W tej sytuacji członkowie leszczyńskiej gminy przystąpili do budowy nowego kościoła, który stanął w latach 1652 – 1654. Świątynia ta istnieje do dzisiaj, a jest nią katolicki kościół p.w. św. Jana.

7. Kościół p.w. św. Jana w Lesznie, dawniej należący do braci czeskich.

Ostatnia grupa protestantów, nie tylko braci czeskich zresztą, osiedliła się w Lesznie w 1628 roku. Braciom przewodził wtedy sam Jan Amos Komenský, najwybitniejszy spośród członków Jednoty w Wielkopolsce. Poświęcę mu odrębny tekst. W każdym razie, Komenský spędził w Lesznie, z przerwami, osiemnaście lat.

8. Pomnik Jana Amosa Komeńskego w Lesznie. 

Leszno wyrosło wkrótce na jeden z największych ośrodków życia kulturalnego i intelektualnego w Wielkopolsce. Spora w tym zasługa braci czeskich. Do Leszna sprowadzono archiwum wielkopolskiej Jednoty oraz bogate zbiory biblioteczne. W Lesznie działała drukarnia braci, prowadzona przez Mateusza Krokočińskiego i Daniela Streyca. Tworzyli tu pisarze i poeci, ale największą sławę zyskała szkoła Jednoty, cechująca się wysokim poziomem nauczania. Wykładali w niej wspomniani już: Jan Jonston, Jan Amos Komenský, a także między innymi: poeta Michał Aschenborn, senior Jednoty Jan Rybiński, o którym była już mowa, tłumacz psalmów Dawida na język polski oraz Jan Węgierski, teolog, kaznodzieja, poeta i historyk reformacji.

Kres pomyślności gminy braci w Lesznie położył „potop” szwedzki. 

9. Pomnik Jana Jonstona w Lesznie.

Inne ośrodki braci czeskich w Wielkopolsce 

Jednym z ważniejszych centrów braci czeskich w Wielkopolsce były niewątpliwie Szamotuły. Podobnie jak Leszno, Szamotuły były miastem prywatnym. Należały one do dwóch rodzin: Górków i Szamotulskich. Bracia przybyli do miasta w 1548 r., jednak dopiero w 1574 r. utworzono tu zbór. Rok wcześniej Górkowie oddali im szamotulską kolegiatę farną, należącą wcześniej do luteran, a jeszcze wcześniej do katolików. W 1594 r. katolicy odzyskali jednak farę. Szamotulski zbór zasłynął dzięki drukarni, założonej tu w 1551 r. Należy dodać, że była to pierwsza drukarnia w Wielkopolsce. W latach 1558 – 1561 kierował nią członek Jednoty, Aleksander Aujezdský. W 1558 r, wydrukował on książkę przeznaczoną dla Polaków – adeptów nowego wyznania pt. O prawdziwym i gruntownym używaniu zbawienia w zaspokojnym człowieku sumieniu. W 1561 r. spod pras drukarskich w Szamotułach wyszedł słynny Kancjonał Szamotulski (Písnĕ chval božských), zawierający cenne utwory poezji religijnej braci czeskich, w tym pieśni Jana Blahoslava. W 1592 r. zmarł ostatni z rodu Górków Stanisław, a w 1620 r. całe Szamotuły kupił katolicki ród Kostków, co przyniosło kres istnieniu tutejszego zboru braci czeskich.

10. "Kancjonał Szamotulski".

Ważnym ośrodkiem Jednoty w naszym regionie były także Skoki. Nie wiadomo kiedy dokładnie bracia przybyli do Skoków, pewne jest natomiast, że gdzieś pomiędzy latami 1560 – 1570 ówcześni właściciele miasteczka Latalscy, przekazali im tamtejszy kościół parafialny. Został on przywrócony katolikom dopiero w 1643 roku. Tamta świątynia już jednak nie istnieje. Na jej miejscu stoi obecny kościół, p.w. św. Mikołaja, wzniesiony w 1737 r. z fundacji Kazimierza Raczyńskiego. W 1628 r. w Skokach miało się osiedlić aż 120 rodzin braci czeskich. Po spaleniu Leszna przez Szwedów w 1656 r., do Skoków miała napłynąć kolejna fala uchodźców z tego miasta. Ostatnie lata życia spędził w Skokach wspomniany już Andrzej Węgierski, kaznodzieja i teolog. W Skokach, znajdowała się także szkoła elementarna Jednoty. Jeszcze na początku XVIII gmina braci w Skokach liczyła ponoć ok. 200 osób, jednak zaraza, która nawiedziła miasto w tym czasie, zdziesiątkowała zbór. Przy życiu miało pozostać zaledwie 30 osób.

Duży zbór Jednoty znajdował się także w Barcinie, należącym do członka i protektora Jednoty, Jana Krotoskiego. Ok. 1560 r. oddał on braciom tutejszy kościół katolicki. Zbór przestał istnieć w 1620 r. Gmina Jednoty istniała też w innym mieście należącym do Krotoskiego, a mianowicie w Łobżenicy. W połowie XVI w. oddał im w użytkowanie kościół farny p.w. Świętej Trójcy, zwrócony katolikom w 1622 r., kiedy to po wygaśnięciu rodziny Krotoskich nowymi właścicielami miasta została katolicka rodzina Sieniawskich. Ci jednak, co jest godne odnotowania, oddali braciom kościół św. Anny, w zamian za farę. 

11. Kościół p.w. Świętej Trójcy w Łobżenicy, przez jakiś czas użytkowany przez braci czeskich.

Kościół św. Anny służył gminie do 1663 r., kiedy i ta świątynia została zwrócona katolikom. Kościół ten obecnie już nie istnieje. Zarówno w Łobżenicy jak i w Barcinie, znajdowały się szkoły elementarne braci.  

Oczywiście gmin braci czeskich w Wielkopolski była więcej, ale nie sposób tu wszystkich opisać.  

Unia z kalwinistami 

Okres „potopu” szwedzkiego był przełomowy w dziejach braci czeskich w Wielkopolsce. Wobec naporu kontrreformacji, wielu braci, podobnie jak protestantów innych wyznań, a i samej szlachty, poparło Karola Gustawa. Po wygnaniu Szwedów, wielu spośród ewangelików, zwłaszcza tych najlepiej wykształconych, z Komeńskim na czele, opuściła Rzeczpospolitą. Jeszcze przed wojną jednak podjęto starania o połączenie braci czeskich ze zborami ewangelicko-reformowanymi (kalwinistami). Oba wyznania były do siebie zbliżone pod względem doktryny. Wielkim orędownikiem zjednoczenia był Rafał Leszczyński. W 1637 r. wydano wspólną agendę (zbiór modlitw i obrzędów), w 1645 r. ustalono wspólne wyznanie wiary, co w praktyce oznaczało zjednoczenie obu wyznań, ale z zachowaniem pewnej autonomii gmin. W XVIII wieku liczba członków Jednoty zaczęła gwałtownie maleć, a w 1817 r. ostatnie zbory w Wielkim Księstwie Poznańskim zostały podporządkowane pruskiemu konsystorzowi Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Poznaniu.

Warto dodać, że we współczesnej Polsce istnieją jednak miejsca, gdzie pamięć o braciach czeskich jest wciąż żywa. Największe skupiska potomków braci, którzy pielęgnują dawne tradycje religijne w ramach Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, znajdują się w Zelowie koło Bełchatowa i w Gęsińcu koło Strzelina.

12. Kościół parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie.

Oczywiście ten dwuczęściowy tekst nie wyczerpuje tematu. Trzeba by jeszcze napisać coś o Janie Amos Komenskim, Rafale Leszczyńskim i Janie Jonstonie, przyjrzeć się bliżej szkołom czeskobraterskim i wielu innym aspektom ich życia w Wielkopolsce. W przyszłości napiszę jeszcze niejeden tekst poświęcony dziejom wielkopolskiej reformacji i kontrreformacji. Czytelnicy, którzy podobnie jak ja pasjonują się dziejami Kościołów i religii, nie będą zawiedzeni. To mogę obiecać.

Bibliografia:

J. Dworzaczkowa, Reformacja w Wielkopolsce, w: Dzieje Wielkopolski, t. I, do roku 1793, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Topolskiego, Poznań 1969.

H. Gmiterek, Utrata Ostroroga i zabiegi o utworzenie nowego ośrodka Braci Czeskich w Obrzycku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, XXIII, 1978.

O. Kiec, Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.

P. Kościelny, Dzieje reformacji w Polsce, Warszawa 2017.

J. Śliziński, Śladami Braci Czeskich w Wielkopolsce, Warmii i na Mazurach, „Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”, nr 45/2, 1954.

W. Urban, Epizod reformacyjny, „Dzieje Narodu i Państwa Polskiego”, Kraków 1988.

Fotografie:

1. https://fotopolska.eu/579228,foto.html

2. https://fotopolska.eu/1077855,foto.html

3. Majkel25 [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]

4. Matthäus Merian [Public domain]

5. Rembrandt [Public domain]

6. https://fotopolska.eu/677488,foto.html

7. https://fotopolska.eu/1216162,foto.html

8. Bartymeusz [CC BY 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/3.0)]

9. Bartymeusz [CC BY 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/3.0)]

10. Jan Blahoslav [Public domain]

11. https://fotopolska.eu/553746,foto.html

12. https://fotopolska.eu/213238,foto.html