D
|
ziś może trudno w to uwierzyć, ale to
małe, senne miasteczko na wschodzie Wielkopolski, było niegdyś jednym z
najważniejszych grodów w regionie. W XIV, XV i XVI stuleciu miasto przeżywało
swój złoty wiek, a właściwie złote wieki. Częstymi gośćmi bywali tu królowie
Polski i inne osobistości.
Pyzdry należą nie tylko do najmniejszych,
ale i najstarszych miast w Polsce. Do dziś ostało się kilka zabytków
świadczących o bogatej przeszłości Pyzdr. Niegdyś stał tu zamek, choć dziś
niewiele śladów po nim pozostało. W obrębie murów miejskich i wokół nich
zdarzyło się wiele wydarzeń, które przeszły do historii Polski. Najbardziej
zagadkowa jest jednak etymologia nazwy miasta.
 |
| 1. Panorama Pyzdr. |
Tajemnicza
nazwa miasta
Do dziś nie udało się ustalić pochodzenia
nazwy „Pyzdry”. Legenda głosi, że strudzeni wędrowcy zapuścili się niegdyś w te
rejony. Spragnieni przybysze odkryli, ku swej radości, kilka tryskających wodą
źródełek w miejscu, gdzie dziś leży miasto. Wędrowcy, ocaleni od śmierci z
pragnienia, mieli krzyknąć jeden do drugiego: „Pij zdrój!”.
 |
| 2. Herb Pyzdr. |
To wydarzenie miało
dać początek miastu, a od owego okrzyku wzięła się jego nazwa. W najstarszych
dokumentach zapisywano różnie nazwę miasta, jak choćby: Pyzdre, Pisdri, Pysdra,
Pezdri, Pysdry. Próbowano wywodzić nazwę miasta od przezwiska Pizdura
(niedojda) lub Pizder (biedak), ale te wyjaśnienia okazały się nieprzekonujące.
Dużo zwolenników ma teza o pochodzeniu nazwy miasta od łacińskiego słowa
„pistrinum”, co oznacza przykre położenia, ale też żarna i młyn. Niestety, do
tej pory nie udało się dać jednoznacznej odpowiedzi na pytanie skąd się wzięła
nazwa „Pyzdry”.
Początki
miasta
Pyzdry wznoszą się malowniczo na skarpie
nad Wartą. W tym miejscu znajdują się rozlewiska dwóch rzek: Warty i Prosny,
stąd było to miejsce trudne do przejścia, ale jednocześnie świetnie nadające
się do osiedlenia za względu na jego walory obronne. Częste wylewy rzek nie
zagrażały osadzie położonej na wysokiej skarpie, a krzyżujące się tu drogi
handlowe zapewniały przyszłemu miastu rozwój. Teren dzisiejszego miasta zamieszkiwany
był już w epoce kamiennej, a późnej także w epoce brązu. W okresie
wczesnopiastowskim znajdował się tu warowny gród, pełniąc funkcję ośrodka
administracyjnego.
 |
| 3. Widok na Pyzdry od strony Warty. Rys. z 1911 r. |
Trudno jednoznacznie stwierdzić, kiedy
osada została przekształcona w miasto, ponieważ nie zachował się akt lokacji Pyzdr.
Nastąpiło to pomiędzy latami 1253 a 1257. W 1253 r. Pyzdry na mocy układu zawartego
pomiędzy książętami wielkopolskimi: Przemysłem I, a jego młodszym bratem
Bolesławem Pobożnym, przypadły Bolesławowi, który otrzymał także między innymi:
Gniezno, Kalisz, Środę, Bnin i Pobiedziska. W 1257 r. natomiast wzmiankowany
jest wójt Andrzej z Pyzdr, zatem już wtedy musiała nastąpił lokacja osady.
Pyzdry byłyby więc „rówieśnikiem” Poznania (lokacja w 1253 r.) i Krakowa (1257
r.). Podobnie jak obecna stolica Wielkopolski, Pyzdry także były miastem książęcym,
a później królewskim, gdyż przebieg procesu lokacyjnego odbył się za zgodą i na
polecenie księcia Bolesława Pobożnego. Wizerunek tego księcia widnieje dziś w
herbie miasta, a także zdobi pomnik wzniesiony w 1957 r. z okazji 700-lecia lokacji
Pyzdr.
 |
| 4. Pomnik z okazji 700-lecia Pyzdr z figurą Bolesława Pobożnego. |
Po śmierci Bolesława Pobożnego, Pyzdry
przeszły w ręce jego bratanka Przemysła II. Książę ten, a w przyszłości król
Polski, umieścił w Pyzdrach swą mennicę w 1293 r. Były w niej bite srebrne
denary z napisem „Moneta Pisdri”. Książę Przemysł II nadał mieszczanom
przywilej zwalniający ich z opłat celnych w obrębie księstwa, a także prawo
wolnego handlu solą.
 |
| 5. Odrys pieczęci miasta Pyzdry. |
Pyzdry
u szczytu potęgi
Już kilkadziesiąt lat po lokacji Pyzdry
wyrosły na jeden z najważniejszych ośrodków miejskich w Wielkopolsce. Na
przełomie XIII i XIV wieku rośnie też znaczenie polityczne miasta. W 1298 r.
Pyzdry zawarły układ z Poznaniem i Gnieznem a rok później także z Kaliszem.
Układ przewidywał wspólne zwalczanie rozbojów i karanie śmiercią rozbójników,
którzy napadali na karawany kupieckie, utrudniając handel w regionie.
Przełom XIII i XIV stulecia był dość
burzliwym okresem w dziejach Wielkopolski. Po tragicznej śmierci króla
Przemysła II w 1296 r., o władzę nad kolebką państwa polskiego walczył król
Czech, a później także Polski Wacław II oraz książęta: Władysław Łokietek i
Henryk Głogowski.
 |
| 6. Władysław Łokietek wg Jana Matejki. |
Rajcy miejscy Pyzdr wykazali się dużym sprytem politycznym, a
może po prostu rozwagą, nie opowiadając się początkowo po żadnej ze stron, ale
chętnie przyjmowali to, co ofiarowali kolejni pretendenci do panowania nad tymi
ziemiami. Władysław Łokietek na przykład nadał miastu przywilej budowania
kramów sukienniczych i prawo do mierzenia sukna jednostką miary – łokciem,
zwanym miarą pyzdrską. Kiedy po śmierci Wacława II Wielkopolskę zajął Henryk
Głogowski, mieszczanie pyzdrscy nie stawiali mu oporu, za co ten dał im prawo
lokacji trzech wsi: Rataj, Pietrzykowa i Tulic. Ostatecznie przemyślni
mieszczanie z Pyzdr poparli Łokietka, który nadał ww. wsie miastu.
 | ||||||
| 7. Wojciech Gerson "Władysław Łokietek na wygnaniu". |
W 1314 r.
Łokietek stał się panem całej Wielkopolski. W tym czasie w Poznaniu wybuchł
bunt części mieszczan pod wodzą wójta Przemka przeciw księciu, o czym już
pisałem w tekście: Bunt wójta Przemka Poznań popadł w
niełaskę, a skorzystały z tego miasta wschodniej Wielkopolski, na czele z
Pyzdrami i Kaliszem. W 1318 r. Pyzdry stały się areną jednego z najważniejszych
wydarzeń politycznych tamtych lat. Otóż, 29 czerwca Łokietek zwołał do Pyzdr
zjazd dostojników wielkopolskich. Podjęto na nim uchwałę o wysłaniu do papieża
Jana XXII prośby o koronę dla księcia.
W 1331 r. miasto padło ofiarą Krzyżaków.
Podczas wojny Polski z zakonem, Krzyżacy dowiedzieli się, że w Pyzdrach
przebywa następca tronu, królewicz Kazimierz. Dzięki odwadze mieszczan
Kazimierz ocalał, ale miasto spłonęło. W 1339 r. wdzięczny Kazimierz, już
wówczas król, nadał miastu nowy przywilej lokacyjny, otoczył miasto murami i
zbudował zamek. Pyzdry zostały też na nowo rozplanowane. W centrum wytyczono
prostokątny rynek, od którego odchodziły ulice po kątem prostym. Do miasta
prowadziły trzy bramy: Słupecka, Kaliska i Poznańska. Król Kazimierz Wielki i
jego następca Ludwik Węgierski, nadali miastu szereg przywilejów handlowych.
Kazimierz często bywał na zamku, odbywając tu spotkania dyplomatyczne i sprawując
sądy.
 |
| 8. Kazimierz Wielki, obraz z XIX w. |
Po śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r.,
panowie polscy podzieli się. Część popierała prawa do tronu jego córki Marii i
jej męża Zygmunta Luksemburskiego, inni opowiedzieli się za kolejną córką
Ludwika Jadwigą, która później zostanie żoną księcia litewskiego Jagiełły, a
jeszcze inni wysunęli kandydaturę księcia mazowieckiego z rodu Piastów,
Ziemowita IV. Pyzdry także stały się areną zmagań. Miasto zajęli zwolennicy
Luksemburczyka, ale już na początku 1383 r. obległy je wojska Wincentego z Kępy,
wojewody poznańskiego, który popierał Ziemowita. Miasto poddało się po czterech
dniach, a w kronice Janka z Czarnkowa pojawiła się informacja o ostrzale miasta
z broni palnej. Jej pierwszą ofiarą był miejscowy pleban Mikołaj z Biechowa. Był
to pierwszy potwierdzony źródłowo przypadek użycia artylerii na ziemiach
polskich.
Oblężenie nie wyrządziło szkód w mieście.
Dalej cieszyło się ono statusem rezydencji królewskiej. Częstymi gośćmi bywali
tu: król Władysław Jagiełło oraz jego syn Kazimierz Jagiellończyk. Kolejni
królowie potwierdzali przywileje nadane miastu, a o randze Pyzdr niech świadczy
fakt, że zamek pyzdrski stanowił zabezpieczenie posagów kolejnych żon królów
Polski. Aż do połowy XVII wieku miasto bujnie się rozwijało.
Upadek
miasta
W 1656 r. miasto padło ofiarą Szwedów.
Pożar przez nich wzniecony zniszczył 3/4 Pyzdr. Miasto zostało wprawdzie szybko
odbudowane, ale już na początku XVIII stulecia przetoczyły się przez nie
kolejne katastrofy. Przez Pyzdry przechodziły wojska saskie, szwedzkie i
polskie. W 1704 r. zawiązano w mieście konfederację w obronie króla Augusta II
Mocnego pod wodzą Pawła Bronisza. W wyniku walk, które wtedy wybuchły, omal nie
zniszczono całego miasta. Kolejne nieszczęścia dotknęły Pyzdry w 1768 r., kiedy
to wojska rosyjskie ścigając konfederatów barskich, ponownie zniszczyły miasto.
Pyzdry podniosły się jednak z ruin pod koniec XVIII wieku, dzięki energicznemu
burmistrzowi Karolowi Ogrodowiczowi. Ogrodowicz uczestniczył w obradach Sejmu
Czteroletniego (1788 – 1792), zakończonego uchwaleniem Konstytucji 3 Maja i był
jednym z sygnatariuszy Aktu Zjednoczenia Miast z 1789 r. Niestety, wkrótce
Pyzdry znalazły się pod zaborami.
Pyzdry
pod zaborami
W 1793 r. do Pyzdr wkroczyły wojska
pruskie i miasto stało się częścią nowej prowincji, zwanej Prusami
Południowymi. Co jednak ciekawe, burmistrz Ogrodowicz pozostał na swoim
stanowisku i to nawet wtedy, gdy jego syn Łukasz wziął udział w powstaniu
kościuszkowskim. W listopadzie 1806 r. Pyzdry zostały wyzwolone, a rok późnej
weszły w skład Księstwa Warszawskiego. Zarówno krótki okres rządów pruskich,
jak i czasy Księstwa Warszawskiego okazały się dość pomyślnym okresem dla
miasteczka. W Pyzdrach powstał skład soli, a przez miasto przechodził główny
trakt pocztowy z Poznania, przez Kalisz, do Krakowa. Dużym przedsięwzięciem
było utworzenia fabryki saletry, potrzebnej do produkcji prochu. Fabryka w
Pyzdrach obsługiwała arsenał w Warszawie.
Po upadku Napoleona i kongresie wiedeńskim
w 1815 r., Prusacy zajęły Pyzdry, jednak ich rządy zakończyły się w 1818 r.
Wskutek konwencji granicznej pomiędzy Prusami a Rosją, miasto stało się częścią
Królestwa Polskiego, pozostającego pod władzą Rosji. Tym samym Pyzdry stały się
najbardziej na zachód wysuniętym miastem carskiego imperium. Jako część
Królestwa Polskiego, Pyzdry weszły w skład obwodu konińskiego województwa
kaliskiego. W 1837 r., a więc już po upadku powstania listopadowego,
województwa przekształcono w gubernie, a obwody w powiaty. Gubernię kaliską, do
której należały Pyzdry, wcielono do guberni warszawskiej w 1844 r.
Rok 1863 r. spowodował, że o Pyzdrach stało
się głośno. Wybuchło powstanie styczniowe, a Pyzdry, jako miasto pograniczne,
było ważnym miejscem, które świetnie nadawało się do koncentracji oddziałów powstańczych,
a także zjawiali się tam ochotnicy w zaboru pruskiego. 29 kwietnia 1863 r.
oddział powstańczy liczący 1200 ludzi, a dowodzony przez generała Edmunda
Taczanowskiego, mieszkańca Wielkiego Księstwa Poznańskiego, a także weterana
Wiosny Ludów w Wielkopolsce i we Włoszech, rozbił oddział armii rosyjskiej,
liczący ponad 2000 ludzi. Po upadku powstania styczniowego nastąpił nowy
podział Królestwa Polskiego i Pyzdry na powrót weszły w skład guberni
kaliskiej. W 1867 r. Pyzdry, podobnie jak 366 innych miast zabory rosyjskiego,
zostały pozbawione praw miejskich.
 |
| 9. Edmund Taczanowski. |
Druga połowa XIX stulecia nie była
pomyślnym okresem dla miasta. Status miejscowości nadgranicznej skazywał Pyzdry
na ekonomiczną wegetację. O wybuchu I wojny światowej mieszkańcy Pyzdr
dowiedzieli się bardzo szybko. Już pierwszego dnia wojny, 2 sierpnia 1914 r. do
miasta wkroczyły wojska niemieckie. Niemcy przywrócili Pyzdrom prawa miejskie
(co potwierdzono oficjalne w 1919), a także zbudowano elektrownię i łaźnię
miejską.
 |
| 10. Most na Warcie w Pyzdrach, zdjęcie z okresu międzywojennego. |
Pyzdry
w wolnej Polsce
W
maju 1917 r. zaczęła działać w Pyzdrach Polska Organizacja Wojskowa,
przygotowując się do podjęcia walki zbrojnej. 11 listopada 1918 r. przystąpiono
do rozbrajana oddziałów niemieckich. Do POW w Pyzdrach zgłosiło się ok. 300
osób, które wcielono później do 29. Pułku Strzelców Kaniowskich oraz 1. i 2.
Pułku im. Legionów.
 |
| 11. Pomnik POW w Pyzdrach. |
Okres międzywojenny to dobry czas dla
Pyzdr. W mieście przeprowadzono szereg inwestycji. Liczba mieszkańców miasta
przekroczyła 5000 w 1939 r. (dziś miasto liczy sobie ok. 3000 mieszkańców). W
mieście mieszkali obok siebie Żydzi, Polacy i Niemcy. Gmina żydowska liczyła
ok. 500 osób. W lipcu 1940 r. Niemcy wywieźli pyzdrskich Żydów i wymordowali.
Miasto zostało wyzwolone przez oddziały 69. Armii 1. Frontu Białoruskiego Armii
Czerwonej.
Zabytki
w Pyzdrach
Dawniej w
mieście istniało aż siedem kościołów oraz synagoga. Dziś pozostały zaledwie
dwa, a po synagodze nie ma już śladu.
Kościół farny. Początki gotyckiego kościoła farnego p.w.
Narodzenia NMP w Pyzdrach okrywa tajemnica. Najstarsza wzmianka o kościele
parafialnym pochodzi z 1265 r. W 1331 r. po najeździe Krzyżaków, świątynia
została ograbiona i poważnie uszkodzona. Wkrótce przystąpiono do budowy nowego
kościoła, którego fundację przypisuje się królowi Kazimierzowi Wielkiemu.
Niektórzy historycy przesuwają jednak datę budowy kościoła dopiero na drugą
połowę XV wieku. W tym czasie zapewne zbudowano wieżę kościelną. W 1519 r.
biskup poznański Jan Lubrański podniósł farę do godności kolegiaty. Świątynia
padła ofiarą licznych pożarów, ale zachowała swój gotycki charakter, choć
wnętrza uległy barokizacji, a polichromię wykonano w XIX stuleciu. Kościół stoi
na skraju skarpy, jest budowlą trójnawową, otacza go mur z XIX wieku.
 |
| 12. Fara w Pyzdrach. Powyżej na grafice z 1869 r. Poniżej - współcześnie. |
Kościół pofranciszkański. Kościół pod osobliwym wezwaniem Ścięcia Głowy
św. Jana Chrzciciela także ma średniowieczną metrykę. Najstarsze wzmianki o istnieniu
w Pyzdrach klasztoru franciszkanów pochodzą w 1277 r. Kościół wraz z
zabudowaniami klasztornymi został zniszczony przez Krzyżaków w 1331 r.
Odbudowano go ok. 1339 r. Kościół i klasztor były pierwotnie gotyckie, ale ich
odbudowy i przebudowany po licznych pożarach, nadały kompleksowi formy
barokowe.
 |
| 13. Kościół pofranciszkański p.w. Ścięcia Głowy św. Jana Chrzciciela. |
Klasztor został skasowany z nakazu władz carskich w 1864 r. Obecnie w
budynkach poklasztornych znajduje się od 1985 r. Muzeum Ziemi Pyzdrskiej,
założone w 1957 r. Oprócz bogatych eksponatów muzealnych, warto zobaczyć też
polichromię wykonaną w 1733 r. przez Adama Swacha w krużgankach klasztoru.
 |
| 14. Krużganki dawnego klasztoru franciszkanów (ob. muzeum). |
Zamek. Zamek w Pyzdrach zachowany jest już jedynie w formie cząstkowej.
Zbudował król Kazimierz Wielki w latach trzydziestych XIV wieku. Była to przez
lata budowla o dużych walorach obronnych i ważna rezydencja królewska.
Wielokrotnie bywali tu królowie polscy, a później rezydowali starostowie
pyzdrscy. Jeden z nich, Adam Sędziwój Czarnkowski gruntownie przebudował
warownię w XVII wieku. Po zniszczeniu przez Szwedów w 1656 r., zamek nie wrócił
już do dawnej świetności. Pod koniec XVIII wieku Prusacy urządzili tu
więzienie, a później dawne zabudowania zamkowe pełniły różne funkcje.
Mural. Jedną z najmłodszych, ale i najciekawszych atrakcji turystycznych w
Pyzdrach jest mural, który powstał w 2016 roku i został namalowany na tylnej
ścianie hali widowiskowo-sportowej. Jego autorem jest Radosław Barek, twórca
słynnego muralu na Śródce w Poznaniu. Mural w Pyzdrach to jakby historia miasta
w pigułce. Mamy tu więc postać królewicza Kazimierza, którego pyzdrscy
mieszczanie wyprowadzili podziemnym tunelem, aby nie wpadł w ręce Krzyżaków.
 |
| 15. Mural w Pyzdrach. |
Na
muralu przedstawiono także zamek, istniejące i nieistniejące kościoły miejskie,
synagogę i dawny ratusz oraz charakterystyczne dla miasta domy podcieniowe z
łamanym dachem. Nie zabrakło też sceny pierwszego użycia broni palnej na
ziemiach polskich podczas oblężenia Pyzdr w 1383 r. Od kuli zginął wówczas Mikołaj
z Biechowa. Jego duch unoszący się nad miastem także został uwieńczony na
muralu. Wprawne oko dostrzeże też cztery kobiety lecące na miotłach. To
pamiątka po obywatelkach Pyzdr spalonych na stosie w 1699 r., jako czarownice.
Na muralu przedstawiono również powstańców styczniowych oraz generała Edmunda
Taczanowskiego, zwycięzcę w bitwie pod Pyzdrami 29 kwietnia 1863 roku.
Warto
jeszcze przespacerować się po rynku, gdzie stoją dwa drewniane domy
podcieniowe. Jeden z nich pochodzi z 1768 r. Do 1985 r. mieściło się tu Muzeum
Ziemi Pyzdrskiej, a obecnie organizowane są tam wystawy czasowe.
 |
| 16. Dom podcieniowy z 1768 r. (ul. Rynek 17). |
W Pyzdrach
zachował się także wiatrak typu holender (rodzaj wiatraka posiadający
nieruchomy korpus z obrotową czapą dachową ze śmigłem) z 1903 r. Niestety,
wiatrak nie posiada już śmigła.
 |
| 17. Wiatrak "holender" w Pyzdrach. Powyżej ze śmigłem (fot. z lat 70. XX w.). Poniżej - współcześnie. |
Wiele jest
w naszym kraju takich miasteczek, które mogą pochwalić się długą i ciekawą
historią, Pyzdry zaś to prawdziwa perła Wielkopolski. Szkoda, że nie zachowało
się więcej pamiątek dokumentujących bogatą przeszłość tego miasteczka.
Bibliografia:
A. Dubowski, Zabytkowe kościoły
Wielkopolski, Poznań 1956.
R. M. Czerniak, Pyzdry, w: 200 lat
powiatu wrzesińskiego. Historia i współczesność, opracowanie zbiorowe pod
redakcją Mariana Torzewskiego, Września 2018.
J. Łojko, Civitas Pyzdry. Dzieje miasta do
roku 1793, Pyzdry 2007.
Fotografie:
1. MOs810 [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
2. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:POL_Pyzdry_COA.svg
3. https://fotopolska.eu/506823,foto.html
4. https://fotopolska.eu/861479,foto.html
5. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:POL_Pyzdry_seal.jpg
6. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wladyslaw_Lokietek.jpg
7. Wojciech Gerson [Public domain]
8. Leopold Loeffler [Public domain]
9. August Zeuschner, Fryderyk Zeuschner [Public domain]
10. https://fotopolska.eu/124711,foto.html
11. https://fotopolska.eu/861471,foto.html
12. https://fotopolska.eu/517609,foto.html
https://fotopolska.eu/1204035,foto.html
13. https://fotopolska.eu/1358402,foto.html
https://fotopolska.eu/342069,foto.html
14. https://fotopolska.eu/859218,foto.html
15. Ilona Majewska [CC BY 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/3.0)]
16. https://fotopolska.eu/391789,foto.html
17. https://fotopolska.eu/286795,foto.html
https://fotopolska.eu/330988,foto.html
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz