Święto Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny w wielkopolskiej tradycji ludowej

U

roczystości ku czci dusz zmarłych są obecne w wielu kulturach i były praktykowane przez Słowian od wieków. Kościół ustanowił święto ku czci wszystkich świętych i nakazał obchodzić go 1 listopada. Dzień później celebrujemy święto, w którym wspominamy zmarłych.

Dla ludu wielkopolskiego i nie tylko, początek listopada wiązał się ze wspomnieniem zmarłych członków rodzin. Był to okres zadumy i refleksji, którym z pewnością sprzyjał okres jesienny, a więc czas melancholii, spadających liści i coraz krótszych dni. Uroczystości Wszystkich Świętych i Zaduszki nie mają może tak rozbudowanej obrzędowości jak Boże Narodzenie i Wielkanoc, ale także mają swoje zwyczaje i tradycje.

1. Teodor Axentowicz "Zaduszki".

Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny - historia

Uroczystości poświęcone wszystkim świętym należą do najstarszych w Kościołach chrześcijańskich. Początkowo kultem otaczano męczenników, którzy stracili życie w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, kiedy wyznawcy nowej wiary byli ofiarami okresowych prześladowań, wybuchających w różnych miejscach imperium rzymskiego. Pamiętajmy jednak, że prześladowania chrześcijan nigdy nie stały się elementem polityki religijnej władców Rzymu. Przedmiotem kultu otaczano relikwie męczenników, a opowieści o ich życiu i śmierci, w których jednak więcej było wątków legendarnych niż prawdy historycznej, stanowiły przykład do naśladowania dla adeptów nowej wiary.

W IV wieku chrześcijaństwo zostało zalegalizowane, a w końcu ustanowiono je religią państwową. Kult świętych męczenników stał się częścią obrzędowości Kościoła. W 608 r., papież Bonifacy IV poświęcił rzymski Panteon, świątynię, w której czczono wszystkich bogów, na kościół poświęcony wszystkim świętym, zarówno znanym, jak i nieznanym. W 935 r. papież Jan XI ustanowił uroczystość ku czci wszystkich świętych i nakazał obchodzić to święto 1 listopada.

2. Joza Uprka "Dzień Zaduszny".

Dzień Zaduszny, przypadający na 2 listopada, poświęcony jest wspomnieniu zmarłych i modlitwom za nimi. Zwyczaj odprawiania nabożeństw za zmarłych narodził się w klasztorach wczesnośredniowiecznej Europy. Żyjący mnisi modlili się za zmarłych współbraci. Z czasem modlono się za wszystkich zmarłych, nie tylko zakonników. Dzień 2 listopada, jako dzień modlitw za zmarłych, wprowadził opat klasztoru benedyktyńskiego w Cluny Odylon w 998. Tego dnia mnisi we wszystkich klasztorach należących do kongregacji kluniackiej mieli odprawiać msze za zmarłych. Z czasem zwyczaj ten przejęły inne zakony wywodzące się z tradycji benedyktyńskiej, a później cały Kościół. Oficjalnie Zaduszki weszły do kalendarza chrześcijańskiego w 1311 r. Pierwsza wzmianka o Zaduszkach na ziemiach polskich znajduje się w kalendarzu sporządzonym w klasztorze cystersów w wielkopolskim Lądzie w XII wieku.

3. Nagrobek Anieli z Liszkowskich Dębińskiej na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan w Poznaniu.

Święta listopadowe w wielkopolskiej tradycji ludowej 

Niektóre prasłowiańskie zwyczaje poświęcone duszom zmarłych, przetrwały w wielkopolskiej tradycji ludowej. Nie rozróżnia się tu jednak listopadowych świąt na dzień poświęcony czczeniu świętych i 2 listopada, w którym wspomina się zmarłych. Właściwie oba te dni poświęcone są pamięci zmarłych. Obchody listopadowych świąt rozpoczyna się porządkując i przystrajając groby.

4. Witold Pruszkowski "Zaduszki. Godzina Duchów".

W kościołach, zarówno dawnej jak i dziś, zachował się zwyczaj tzw. „wypominek” (w Wielkopolsce to wymienianki, a na Śląsku zalecki). Ksiądz wymienia imiona zmarłych, za dusze których modlą się następnie wierni. Tak oto pisał o tych wierzeniach ojciec polskiej etnografii Oskar Kolberg (1814 – 1890): Na wsi, tu jak i wszędzie, wedle ogólnie przypisanego przez kościół katolicki obrządku, zbierają się wierni i złożywszy po 3 grosze za każdą duszę, dają zebrane ztąd pieniądze księdzu, aby przede mszą zmówił pacierz za dusze zmarłych w rodzinie, poległych, tonących, zeszłych ze świata bez Sakramentu ś. i bez wszelakiego ratunku, a następnie podane imiona, czasem razem z nazwiskami (o ile sobie ktoś tego życzy) wymieniawszy z ambony, polecił modłom obecnych wszystkie te dusze „które z nikąd ratunku nie mają a na tém świętem miejscu spoczywają”. Lud miejscami wierzy, że dusze zmarłych z téj parafii ludzi są w pobliżu obecne i przysłuchują się temu zleceniu.

Nadal żywe jest przekonanie, że w dniach 1 i 2 listopada dusze zmarłych gromadzą się w pobliżu cmentarzy. Tak przedstawił to Kolberg: W nocy przed samemi Zaduszkami, [ludzie] utrzymują, iż dusze w czyścu gorejące, zbierają się po kościołach, nabożeństwa przykładnie słuchają i processyje – nie każdemu widziane – po cmentarzu odbywają. Dla tego więc niektóre osoby  w jaknajlepszéj wierze objawiają, iż o północy słyszały odgłosy dzwonów, a nawet kościół rzęsisto oświecony widziały.

Zaduszki zaś kończą się, co bardzo ciekawe, w karczmach przy kieliszku wódki, gdzie często dochodzi do bójek. Następnie lud wiejski i miejski nawet, tamten w karczmach, a ten po szynkowniach topi do późnej nocy swe smutki w anyżówce lub kminkówce (gorzałce) tak, iż częstokroć z guzami, siniakami i oczami podbitemi do domu powraca.    

5. Ferdinand G. Waldmueller "Dzień Zaduszny".

Dawniej w Wielkopolsce i na Kujawach istniał zwyczaj składania w dni listopadowe na grobach zmarłych pożywienia dla dusz. W okolicach Inowrocławia przywożono całe wozy chleba, które rozdzielano między żywych za dusze umarłych. W tych dniach przy cmentarzach gromadziły się tłumy żebraków, których obdarowywano żywnością i jałmużną. Były to relikty dawnych słowiańskich zwyczajów związanych z kultem przodków.  

Jak już wspomniałem, obrzędowość związana za świętami: Wszystkich Świętych i Zaduszek nie była w Wielkopolsce tak bogata, jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc, niemniej wiele z nich pielęgnuje się do dziś. Listopadowe święta ku czci świętych i zmarłych to jednak przede wszystkim czas zadumy, a nie zabawy i radości.

Bibliografia: 

A. Brencz, Wielkopolski rok obrzędowy. Tradycja i zmiana, Poznań 2006. 

E. Ferenc, Polskie tradycje świąteczne, Poznań 1998.

O. Kolberg, Lud; jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, seria IX „Wielkie Księstwo Poznańskie”, cz. 1, seria X „Wielkie Księstwo Poznańskie, cz. 2 i seria XXIII „Kaliskie”, Kraków 1875 – 1890.

Fotografie: 

1. Teodor Axentowicz [Public domain]

2. Joža Uprka [Public domain]

3. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Nagrobek_Anieli_z_Liszkowskich_Dembi%C5%84skiej.jpg

4. Witold Pruszkowski [Public domain]

5. Ferdinand Georg Waldmüller [Public domain]