Filolog i fabrykant. Opowieść o Hipolicie Cegielskim

Trudno przecenić wkład Hipolita Cegielskiego w rozwój pracy organicznej w Poznaniu i Wielkopolsce. Należał on do czołówki organiczników. Ten filolog klasyczny i doktor filozofii zbudował pierwszą polską fabrykę maszyn rolniczych i z tego jest głównie znany. Ale, tak naprawdę, to tylko wycinek jego wszechstronnej działalności. Po śmierci był przez całe lata zapomniany. Nie miał tyle szczęścia, co Karol Marcinkowski, którego kult rozwinął się jeszcze za życia i jest wciąż obecny w świadomości poznaniaków. O Cegielskim prawie zapomniano. Dopiero po II wojnie światowej czołowi historycy poznańscy, profesorowie: Witold Jakóbczyk, Zdzisław Grot i Lech Trzeciakowski, przypomnieli go znowu. Kiedy w 1923 roku przeniesiono zwłoki Karola Marcinkowskiego z cmentarza świętomarcinskiego do Krypty Zasłużonych Wielkopolan w kościele św. Wojciecha na wzgórzu o tej samej nazwie, ciało Cegielskiego, którego grób znajdował się po sąsiedzku, pozostało na cmentarzu. Nekropolia przestała istnieć w latach II
wojny światowej, a doczesne szczątki tego wielkiego Poznańczyka zaginęły. Próby poszukiwania miejsca spoczynku, nie dały rezultatu. Dziś możemy jedynie podziwiać jego symboliczny nagrobek na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan na Wzgórzu Świętego Wojciecha. Kryje on jedynie garść ziemi z nieistniejącego cmentarza świętomarcińskiego. Jego okazały pomnik stanął w Poznaniu na Placu Wiosny Ludów dopiero w 2009 roku, no ale lepiej późno, niż wcale... Postać Cegielskiego została przypomniana w znakomitym serialu Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy z lat 1979 – 1981, gdzie w postać filologa-przemysłowca wcielił się Andrzej Seweryn. Biografia Cegielskiego jest nadal fascynująca i inspirująca. Zacznijmy więc od początku...   

Hipolit Cegielski. Źródło: Wikimedia.

Hipolit Gaspar Józef Cegielski urodził się 6 stycznia 1813 roku w Ławkach koło Gniezna w drobnej rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec nie miał głowy do interesów i szybko zbankrutował, a matka zmarła, gdy Hipolit miał zaledwie kilkanaście lat. Chłopak musiał więc liczyć na siebie. Niełatwe dzieciństwo i młodość wyrobiły w nim chart ducha, energię i samodyscyplinę. Kształcił się początkowo w szkole w Trzemesznie (1827 – 30), a następnie w słynnym gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu (1830 – 35). Kiedy wybuchło powstanie listopadowe, wielu uczniów przekroczyło granicę i poszło do powstania. Hipolit pozostał w szkole. Był słabego zdrowia, liczyła się dla niego przede wszystkim nauka i obce były mu romantyczne porywy. Przez całe życie twardo stąpał po ziemi, o co trudno mieć do niego pretensję, choć patriotyzmu mu nie brakowało. W gimnazjum zaprzyjaźnił się z Marcelim Mottym, z którego siostrą – Walentyną weźmie ślub kilka lat później. Był zdolnym uczniem i szybko zwróci na siebie uwagę nauczycieli.

W 1835 roku podjął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Berlińskiego, koncentrując się na filologii. Stypendium udzielił mu naczelny prezes Prowincji Poznańskiej, Edward Flotwell. Z zamian za to musiał dwa razy w roku przedstawiać władzom prowincji rozprawy naukowe po niemiecku i łacinie. W  1840 roku skończył studia z tytułem doktora filozofii i wrócił do Poznania. 

Strona tytułowa rozprawy doktorskiej Cegielskiego. Źródło: www.uj.edu.pl

Tu ożenił się z Walentyną Motty i objął posadę nauczyciela w gimnazjum Marii Magdaleny. Uczył tam języków klasycznych i polskiego. Pracował też naukowo, wydając podręczniki i rozprawy naukowe. Kariera pedagogiczna skończyła się dla niego w 1846 roku, kiedy to odmówił podporządkowania się poleceniom władz, które nakazywały nauczycielom przeprowadzenie rewizji w kwaterach uczniów. Został za to zwolniony z pracy. Za namową samego Karola Marcinkowskiego i przy wsparciu przyjaciół, głównie Marcelego Mottego i Macieja Mielżyńskiego, wynajął sklep w Hotelu Bazar i zajął się handlem narzędziami rolniczymi. Wielkopolska to przede wszystkim obszar rolniczy, a polski handel był wówczas zdominowany przez Niemców.

Cegielski handlował głównie narzędziami i maszynami rolniczymi, a także innymi artykułami żelaznymi. Odbiorcami byli przede wszystkim polscy ziemianie i bogaci chłopi z podpoznańskich wsi. Nie zaniedbywał przy tym swych naukowych pasji. Wydawał prace naukowe z filologii polskiej i poezji. W dobie Wiosny Ludów w 1848 roku, założył pierwszy polski i niezależny dziennik w Poznaniu „Gazetę Polską”. Pismo miało charakter liberalny. Na jego łamach głosił solidaryzm społeczny, rozumiany jako dążenie do zniwelowania różnic stanowych i współdziałania wszystkich stanów dla dobra walki o przyszłą niepodległość. Idea ta legła u podstaw pracy organicznej w Poznańskim. W 1849 roku został na krótko posłem do sejmu pruskiego. Przez wiele lat udziela się za to w radzie miasta. W 1855 roku objął prezesurę Towarzystwa Naukowej Pomocy, instytucji założonej z inicjatywy Karola Marcinkowskiego, mającej  na celu wspieranie finansowe zdolnej młodzieży. W 1857 roku stał się członkiem-założycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, instytucji działającej zresztą do dziś jako Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Aż dziw bierze, skąd w tym człowieku było tyle energii i jakim cudem znajdował jeszcze czas na pracę zawodową.

Dawny kantor fabryki Cegielskiego. Źródło: Wikimedia.

Sklep w Bazarze okazał się dla niego za mały, wybudował więc niewielki warsztat przy ulicy Woźnej, w której wytwarzano podstawowe narzędzia, a także naprawiano je. Wkrótce, w 1855 roku, zbudował większą fabrykę przy ulicy Koziej, gdzie produkowano już bardziej skomplikowane narzędzia i maszyny rolnicze, a asortyment stale się powiększał. W 1858 roku trzeba było postawić jeszcze większą fabrykę. Cegielski zakupił teren przy ulicy Strzeleckiej i tam ją zbudował. 

Fabryka Cegielskiego. Źródło: www.uj.edu.pl

Rozpoczął wówczas seryjną produkcje swoich maszyn. Sława Cegielskiego rozszerzała się daleko poza obszar Prowincji Poznańskiej. Jakość wyrobów z fabryki naszego bohatera była powszechnie znana i ceniona. Wygrywał pierwsze nagrody na wystawach maszyn rolniczym od Londynu po Petersburg. Cegielski wykazał także talent marketingowy. On jako pierwszy oferował m. in. darmowy transport zakupionych wyrobów.

Pomnik Cegielskiego w Poznaniu. Źródło: Wikimedia.

Liczne zajęcia, które wypełniały jego niezwykle bogate nie pozostały bez wpływu na zdrowie. Coraz częściej musiał wyjeżdżać „do wód” dla jego podratowania. Hipolit Cegielski zmarł niespodziewanie 30 listopada 1868 roku. Jego pogrzeb, który odbył się 30grudnia,  stał się wielką manifestacją patriotyczną.    

Symboliczny nagrobek Cegielskiego na Cmentarzy Zasłużonych Wielkopolan. Źródło: www.polskaniezwykla.pl

Źródło:

Zdzisław Grot, Hipoli Cegielski, w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, praca zbiorowa pod redakcją Antoniego Gąsiorowskiego i Jerzego Topolskiego, Warszawa, Poznań 1983.

Bogumiła i Marceli Kosmanowie, Sylwetki Wielkopolan, Poznań 1988.