J
|
uż
za kilka dni, a dokładnie 31 października, minie pięćset lat od chwili, kiedy
dr Marcin Luter ogłosił w Wittenberdze swoje słynne 95. tez. Dzień ten uważany
jest za początek reformacji. Wobec powyższego, dzisiejszy tekst z cyklu
„Kościoły i związki wyznaniowe w Poznaniu”, poświęcony będzie tutejszej parafii
ewangelicko-augsburskiej.
Ten wpis nie będzie znacząco różnił się od
innych artykułów, w których opisuję Kościoły i związki wyznaniowe we
współczesnym Poznaniu, z tą wszakże różnicą, że obecny wpisuje się w obchody
pięćsetlecia reformacji. Na początku przedstawię więc zarys historii i
najważniejsze elementy doktryny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, a na końcu
przejdę do omówienia dziejów poznańskiej parafii ewangelickiej. Oczywiście,
początki reformacji w Poznaniu sięgają XVI wieku, a w czasach zaboru pruskiego istniało
tu kilka parafii ewangelickich, ja jednak skupię się wyłącznie na polskiej
parafii powstałej w okresie międzywojennym i istniejącej do dziś. Pierwsze
wieki dziejów protestantyzmu w Poznaniu (do 1793 r.) omówiłem już w
dwuczęściowym tekście: Protestanci w
przedrozbiorowym Poznaniu: część 1 i część 2 Historię niemieckich parafii ewangelickich w XIX
i pierwszej połowie XX stulecia, przedstawię innym razem.
 |
| 1. Marcin Luter wg Łukasza Cranacha starszego. |
Dr
Marcin Luter i jego dzieło
Jestem dość sceptyczny wobec historiozoficznej
teorii o wybitnej roli jednostki w historii. Uważam, że to nie człowiek tworzy
historię, a historia tworzy człowieka. Dopiero kiedy zaistnieją odpowiednie
warunki polityczne, społeczne, gospodarcze, czy kulturowe, wybitne jednostki,
wykorzystując swe talenty i charyzmę, mogą wpływać na bieg dziejów. Przykładem
takiej postaci był właśnie Marcin Luter (1483 – 1546). Wbrew woli ojca, ten
dobrze zapowiadający się student prawa zdecydował się wstąpić do zakonu
augustianów w 1505 r. Już podczas pobytu w klasztorze, Marcinem targały ciągłe
niepokoje co do własnego zbawienia, kwestii grzechu, odkupienia i łaski bożej.
Bał się nawet odprawiać mszy, aby nie popełnić jakiegoś błędu i nie obrazić
Boga. Zaczął także dostrzegać, nie on jeden zresztą, liczne nadużycia, jakie
zdarzały się w Kościele, a także niewłaściwe sposoby odbywania praktyk
religijnych przez wiernych. Prawdziwym wstrząsem dla Lutra była podróż do
Rzymu, którą odbył w 1510 r. Widok papieża Juliusza II w zbroi na czele wojsk,
kardynałów żyjących w przepychu, czy słabo wykształconych księży, niedbale
odprawiających msze, wywołały w nim zgorszenie i pchnęły ku myśli o reformie
Kościoła.
 |
| 2. Luter ogłasza 95 tez 31 października 1517 r. |
Jak już pisałem, Luter nie był jedynym,
który dostrzegał konieczność głębokiej reformy Kościoła. Wielu jemu współczesnych,
uczonych i duchownych, także potępiało nadużycia w Kościele. Rozwijający się
wówczas renesansowy humanizm sprzyjał studiowaniu Biblii w językach
oryginalnych i poddał krytyce średniowieczną scholastykę. Kształtowanie się
państw narodowych oraz umacnianie władzy panujących, wzmogły niechęć do
płacenia świadczeń na rzecz papieża, pojawiły się także tendencje do podporządkowywania sobie
lokalnych Kościołów. Kryzys towarzyszący początkom epoki nowożytnej, wielkie odkrycia
geograficzne i rozwój nauki, sprzyjały zadawaniu odważnych pytań i poszukiwaniu
prawdy. Wynalezienie druku w 1455 r. spowodowało, że pisma Lutra i innych
reformatorów, błyskawicznie rozchodziły się po Europie.
 |
| 3. Luter pali bullę papieską, ekskomunikującą go. |
Początki reformacji wiązały się z praktyką
sprzedaży odpustów, z których dochód miał pójść na budowę nowej bazyliki św.
Piotra w Rzymie. Każdy wierny, za odpowiednią opłatą, mógł uzyskać odpuszczenie
grzechów i skrócić sobie i swoim bliskim pobyt w czyśćcu. Luter zdecydowanie
wystąpił przeciw tej praktyce. Opierając się na Piśmie Świętym, doszedł do
wniosku, że człowiek sam nie jest w stanie zapracować na własne zbawienie.
Zbawienie, wg reformatora, przychodzi tylko z łaski Boga, jako niezasłużony
dar, a nie nagroda za pobożne uczynki. Usprawiedliwienie zaś dokonuje się
wyłącznie poprzez wiarę. Swoje postulaty ujął w formie 95 tez, które ogłosił 31
października 1517 r. w Wittenberdze, gdzie wykładał teologię. Ogłoszenie tez
było normalną praktyką, wzywającą do akademickiej dysputy. Luter nie chciał
początkowo występować z Kościoła, a jedynie go zreformować. Nie miejsce tutaj
na szczegółowe przedstawianie życiorysu Lutra. Na szczęście, nie brakuje
solidnych biografii tego wielkiego reformatora.
 |
| 4. Sceny z życia Marcina Lutra, rysunek z 1874 r. |
Doktryna
Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego
Zasady wiary kościoła luterańskiego
zostały ujęte w 28 artykułach, zebranych w tzw. „konfesji augsburskiej”, ogłoszonej
w 1530 r. oraz w dwóch katechizmach, napisanych przez samego Lutra. „Mały Katechizm”
przeznaczono dla wiernych, a „Duży”, dla duchownych. Chrześcijaństwo, wg Lutra,
to przede wszystkim religia krzyża, zbawienia i odkupienia. Luteranizm, jak
zresztą inne Kościoły wywodzące się z tradycji protestanckiej, opierają się na
pięciu zasadach: sola fide (tylko
wiara), sola gratia (tylko łaska), solus Christus (tylko Chrystus), soli Deo gloria (tylko Bogu chwała) i sola scriptura (tylko Pismo).
 |
| 5. Karta tytułowa "Konfesji Augsburskiej". |
Zasada sola
fide oznacza, że najważniejszy jest akt wewnętrznej wiary, nie zaś
zewnętrze formy, czy też dobre uczynki. Człowiek jest grzeszny, a przez to
oddalił się od Boga. Tylko przez wiarę w Jezusa Chrystusa, człowiek może
przyjąć boże przebaczenie. Z wiary zaś wynikają dobre uczynku. Zasada sola gratia odnosi się także do spraw
ostatecznych. Według niej, zbawienie pochodzi z łaski Boga, a człowiek nie może
sobie na nie zapracować. Zbawienie jest niezasłużonym darem Boga dla człowieka,
poprzez Jezusa Chrystusa. Zasada solus
Christus oznacza, że Chrystus jest głową Kościoła i jedynym pośrednikiem
pomiędzy Bogiem a ludźmi. Soli Deo Gloria,
to nic innego, jak przekonanie, że wszelka chwała i cześć należy się jedynie
Bogu. Protestanci odrzucają kult Maryi i świętych. Matkę Boską uznają za Matkę
Chrystusa, stawiają ją za wzór i starają się naśladować, ale odmawiają jej
kultu, który należy się jedynie Bogu. Podobnie jest ze świętymi. Wspomina się
ich i ukazuje jako wzory pobożności, ale ewangelicy nie modlą się do świętych.
Odrzuca się także kult obrazów i relikwii. Zasada sola scriptura oznacza, że najwyższym autorytetem i jedynym źródłem
objawienia dla ewangelików, jest Biblia. Pismo Święte jest samowystarczalnym
źródłem wiary. Protestantyzm nie uznaje tradycji i ustaleń teologicznych, jeśli
nie znajdują odzwierciedlenia w Biblii.
 |
| 6. Luter wśród książek. |
Z siedmiu katolickich sakramentów
luteranie uznają jedynie dwa: chrzest i Eucharystię (Wieczerzę Pańską). Komunię
przyjmuje się pod dwoma postaciami (chleba i wina): Kościoły nasze uczą o Wieczerzy Pańskiej, że ciało i krew Chrystusa są
prawdziwie obecne i rozdzielane spożywającym w Wieczerzy Pańskiej. Spowiedź
indywidualna nie jest konieczna dla odpuszczenia grzechów, choć jej nie
odrzucają. Odpuszczenie grzechów dokonuję się poprzez skruchę i wiarę. Atoli kościoły nasze uczą o spowiedzi, że
wyliczenie występków nie jest konieczne i że nie należy obciążać sumień troską
o wyliczenie wszystkich występków, ponieważ nie jest rzeczą możliwą wymienić
wszystkie występki […].
 |
| 7. "Róża Lutra", symbol luteranizmu. |
Rola duchownych (pastorów) w Kościele
Ewangelicko-Augsburskim jest inna, niż w Kościele katolickim. Pastor organizuje
i przewodniczy nabożeństwom, natomiast nie sprawuje ich. Jedynym pośrednikiem
pomiędzy Bogiem a człowiekiem, jest Chrystus, a nie kapłan. Luteranie nie
uznają ślubów zakonnych i obowiązkowego celibatu duchownych. Powołują się tu na
słowa św. Pawła: Ze względu na
niebezpieczeństwo wszeteczeństwa niechaj każdy ma swoją żonę. Luter, który
po wystąpieniu z zakonu augustianów sam się ożenił z byłą cysterką Katarzyną
von Bora, uważał, że nie każdy nadaje się do życia w celibacie. Przeto ci, którzy nie są zdolni do życia w
celibacie, powinni zawierać małżeństwa, albowiem postanowienia Bożego i
porządku Bożego nie może zmienić żadne prawo ludzkie i żadne ślubowanie.
Dlatego naucza się u nas, iż kapłani mogą pojmować małżonki. Tak w skrócie
przedstawia się doktryna Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Przejdźmy teraz do
historii poznańskiej parafii ewangelickiej.
 |
| 8. Katarzyna von Bora, żona Marcina Lutra. |
Poznańska
parafia luterańska w okresie międzywojennym i w latach II wojny światowej
W momencie odzyskania przez Polskę
niepodległości i zwycięstwie powstania wielkopolskiego, działały w Poznaniu parafie
Kościoła Ewangelicko-Unijnego, powstałego po zjednoczeniu Kościołów:
luterańskiego i Ewangelicko-Reformowanego w 1817 r., które dokonało się z woli króla
Prus, Fryderyka Wilhelma III. Część niemieckich ewangelików nie uznało tego
aktu i utworzyło oddzielny Kościół Ewangelicko-Luterański, zwany potocznie
staroluterańskim. Kościół staroluteran (pw. Świętego Krzyża) znajdował się także w
Poznaniu, przy ulicy Ogrodowej (obecnie jest on własnością Kościoła
Ewangelicko-Metodystycznego).
 |
| 9. Kościół Św. Krzyża przy ul. Ogrodowej. |
W 1919 r. do Poznania napłynęło wielu Polaków z
byłych zaborów: rosyjskiego i austriackiego, wśród których byli także
ewangelicy. Niemieckie zbory ewangelicko-unijne odnosiły się do nich z
niechęcią, obawiając się polonizacji swych parafii. Polskimi ewangelikami w
Poznaniu zainteresował się Kazimierz Badura, syn pastora z Międzyborza oraz
pastor Karol Kotula.
 |
| 10. Pastor Karol Kotula. |
Dzięki ich wsparciu, 2 października 1919 r. utworzono
Polskie Towarzystwo Ewangelickie. Spotkało się to poparciem Konsystorza
Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie, a zwłaszcza superintendenta (biskupa)
Kościoła, Juliusza Bursche, który choć wywodził się z niemieckiej rodziny, był
gorącym zwolennikiem polonizacji ewangelicyzmu na ziemiach polskich.
Pierwsze polskie nabożeństwo w Poznaniu
odprawiono 4 kwietnia 1920 r. w kościele przy ul. Ogrodowej, udostępnionym na
ten cel przez staroluteran. Stosunki PTE ze zborem staroluterańskim przez cały
okres międzywojennej były jak najlepsze, czego nie można powiedzieć o relacjach
ze zborami ewangelicko-unijnymi, które były wręcz wrogie. W maju 1920 r.
zdecydowano o założeniu polskiego zboru ewangelicko-augsburskiego w Poznaniu.
Jego pierwszym pastorem, a jednocześnie przewodniczącym zboru został Józef
Mamica, dotychczasowy kapelan wojskowy.
 |
| 11. Pastor Józef Mamica. |
Pełnił on swoje funkcje do 1923 r.,
kiedy to zastąpił go pastor Kotula. Jednak już rok później, nowym pastorem
poznańskiej parafii został Gustaw Manitius, który pozostał nim do 1939 r.
Poznańska parafia liczyła wówczas ok. 300 wiernych, nie tylko luteran, bo należało do niej także
kilka osób wyznania ewangelicko-reformowanego (kalwinistów). Nabożeństwa
odbywały się w kościele przy ul. Ogrodowej, dzięki uprzejmości zboru
staroluterańskiego. Siedziba PTE znajdowała się przy ul. Kossaka 9.
 |
| 12. Kamienica przy ul. Kossaka 9. |
Lata okupacji przyniosły likwidację
polskiej parafii ewangelicko-augsburskiej. Majątek został skonfiskowany, a duchowni
i wierni poddani represjom. Dwaj przedwojenni pastorzy: Józef Mamica i Gustaw
Manitius padli ofiarą hitlerowskiego terroru. Mamica został osadzony w obozie
koncentracyjnym w Dachau, gdzie zmarł w 1940 r. Pastor Gustaw Manitius został
aresztowany w październiku 1939 r. i osadzony w Forcie VII, gdzie zamordowano
go prawdopodobnie w styczniu 1940 r.
 |
| 13. Pastor Gustaw Manitius. |
Powojenne
losy parafii
Po zakończeniu wojny, większość Niemców wyznania
ewangelickiego uciekła z miasta przed Armią Czerwoną, a wszystkie kościoły protestanckie
w Poznaniu, poza zborem staroluterańskim, zostały przejęte przez katolików. Były
to działania spontaniczne, choć nie spotkały się z przeciwdziałaniem ze strony
władzy ludowej. Kościół staroluterański przy ul. Ogrodowej został przekazany
metodystom i do dziś jest w posiadaniu Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego.
Zrujnowany przez działania wojenne kościół św. Piotra przy placu Wiosny Ludów,
został rozebrany.
W 1945 r. grupa polskich ewangelików
reaktywowała Polskie Towarzystwo Ewangelickie. Pierwsze nabożeństwo luterańskie
po zakończeniu wojny, odprawił pastor Karol Świtalski w kamienicy przy ul.
Kossaka 9, należącej przed wojną do PTE. Reaktywowana parafia podjęła starania
o odzyskanie przynajmniej jednego poewangelickiego kościoła w Poznaniu. Spotkało
się to jednak z kontrreakcją ze strony katolików. Władze Poznania także nie
przychyliły się do tej prośby, uznając, że dla parafii liczącej wówczas ok. 70
osób, oddanie jednego z tak dużych kościołów, mijało się z celem, a poza tym
wywołałoby oburzenie katolickiej ludności Poznania. W 1946 r. przekazano na
rzecz poznańskich ewangelików dawną kaplicę cmentarną przy ul. Grunwaldzkiej.
Podkreślano, że jest to rozwiązanie tymczasowe, jednak aż do 2004 r. kaplica
stanowiła jedyne miejsce modlitwy poznańskiej parafii ewangelicko-augsburskiej.
 |
| 14. Dawna kaplica cmentarna przy ul. Grunwaldzkiej. |
Władze parafii jeszcze przez kilka lat domagały się dawnego kościoła
ewangelickiego przy ul. Szamarzewskiego lub byłego kościoła Chrystusa przy ul.
Matejki, wraz z plebanią, argumentując to wzrostem liczebności parafii.
Rzeczywiście, wśród ludności, która napłynęła Poznania, było sporo ewangelików,
ale podawana przez radę zboru liczba czterystu osób, wydaje się przesadzona.
Negocjacje zakończyły się fiaskiem.
W świetle prawa, dawne kościoły ewangelicko-unijne
stanowiły własność Skarbu Państwa, użytkowane czasowo przez Kościół katolicki.
Dopiero pod koniec istnienia PRL, a dokładnie w latach 1988 - 1989 r.,
proboszczowie parafii rzymskokatolickich, zarządzający dawnymi zborami,
zwrócili się do Urzędu do Spraw Wyznań z wnioskami o usankcjonowanie prawa
własności katolików do tych kościołów. Urząd wyraził zgodę i w 1989 r.
nastąpiło podpisanie aktów własności i dokonano odpowiednich zapisów w księgach
wieczystych. W ten sposób Kościół katolicki stał się właścicielem kościołów i
innych budynków przykościelnych, należących wcześniej do Kościoła
Ewangelicko-Unijnego. W ten sam sposób, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny stał
się pełnoprawnym właścicielem dawnego zboru staroluterańskiego przy ul.
Ogrodowej.
Stosunki pomiędzy poznańską parafią
ewangelicko-augsburską a parafiami katolickimi nie były najlepsze w okresie
PRL. Ewangelicy znaleźli się na marginesie życia społeczno-kulturalnego
Poznania. Kościół Ewangelicko-Augsburski kojarzony był z Niemcami. Dużo lepiej
ułożyły się stosunki pomiędzy ewangelikami, a innymi Kościołami
mniejszościowymi, zwłaszcza z metodystami, parafią polskokatolicką i
baptystami. Platformą porozumienia i współpracy był poznański oddział Polskiej
Rady Ekumenicznej, który powstał w 1964 r. Po soborze watykańskim II, także
Kościół katolicki rozpoczął dialog ekumeniczny.
Dawna kaplica cmentarna przy ul.
Grunwaldzkiej okazała się za mała dla poznańskiej parafii ewangelickiej. Już w
latach osiemdziesiątych pastor Tadeusz Raszyk, wobec niemożliwości odzyskania
któregoś z dawnych zborów ewangelicko-unijnych, podjął starania o budowę nowego
kościoła dla poznańskiej parafii przy ulicy Obozowej, w pobliżu kaplicy. Udało
się to jednak dopiero po zmianach ustrojowych. W latach 2002 – 2004 zbudowano
wreszcie kościół Łaski Bożej.
 |
| 15. Kościół Łaski Bożej przy ul. Obozowej. |
Protestanci pojawili się w Poznaniu
zaledwie kilka lat po wystąpieniu Marcina Lutra. Ich losy były powikłanie,
nierzadko tragiczne, ale przetrwali. Poznańska parafia ewangelicko-augsburska
nie jest co prawda bezpośrednim następcą szesnastowiecznego zboru, bo powstała
w okresie międzywojennym, ale nawiązuje do tradycji pierwszych poznańskich
zwolenników doktora Marcina Lutra.
Źródło:
O. Kiec, Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań
2015.
M. Libiszowska-Żółtkowska, Kościoły i związki wyznaniowe w Polsce. Mały
słownik, Warszawa 2001.
Marcin
Luter i reformacja. 500 lat protestantyzmu, Pomocnik
Historyczny „Polityki”, nr 4/2017.
J.M. Todd, Marcin Luter. Studium biograficzne,
Warszawa 1970.
http://old.luteranie.pl/www/biblioteka/dpisma/ka.pdf
[dostęp: 17.10.2017 r.].
Fotografie:
1.By Lucas Cranach l'Ancien [CC0], via Wikimedia Commons
2. Julius Hübner [Public domain], via Wikimedia Commons
3. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Luther-verbrennt-Bulle.jpg
4. By Breul, H. [Public domain], via Wikimedia Commons
5. By Anonymous (http://www.bassenge.com) [Public domain], via Wikimedia Commons
6. By non identifié (tirage original) [Public domain], via Wikimedia Commons
7. By Martin Luther, myself (I made it with MS Paint) [Public domain], via Wikimedia Commons
8. Lucas Cranach the Elder [Public domain], via Wikimedia Commons
9. http://fotopolska.eu/537319,foto.html
10. See page for author [Public domain], via Wikimedia Commons
11. See page for author [Public domain], via Wikimedia Commons
12. By Jerzy (Own work) [Public domain], via Wikimedia Commons
13. See page for author [Public domain], via Wikimedia Commons
14. http://fotopolska.eu/990969,foto.html
15. http://fotopolska.eu/Kosciol_ewangelicko-augsburski_Poznan
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz