Mikołaj Skrzetuski (ok. 1610 - 1673)

Mikołaj Skrzetuski herbu Jastrzębiec, omyłkowo nazwany Janem, to jeden z głównych bohaterów Trylogii Sienkiewicza, a zwłaszcza pierwszej jej części – Ogniem i Mieczem. Rozsławiony został dzięki filmowej adaptacji tej powieści, nakręconej w 1999 roku. W jego postać wcielił się wówczas Michał Żebrowski. Skrzetuski, podobnie jak większość bohaterów Sienkiewicza, był postacią historyczną, a w dodatku pochodził z okolic Poznania i w tym mieście jest pochowany, przynajmniej tak każe tradycja. Historyczny Skrzetuski nie ma jednak wiele wspólnego ze swym literackim pierwowzorem. Był odważnym żołnierzem-zagończykiem i wsławił się w walkach, ale też zdarzyło mu się popadać z konflikt z prawem.

Jastrzębiec, herb Skrzetuskich. Źródło: Wikimedia.

Urodził się ok. 1610 roku w ubogiej rodzinie szlacheckiej w podpoznańskim Rożnowie. Wcześnie umarł mu ojciec, więc z biedy i w poszukiwaniu sławy wojennej, wyruszył na Ukrainę, gdzie zaciągnął się do wojska.
W czasie powstania Chmielnickiego walczył w chorągwi pancernej rotmistrza Marka Gdeszyńskiego. W 1649 roku znalazł się w oblężonym Zbarażu. Przedarł się wówczas przez wojska kozacko-tatarskie w przebraniu chłopskim z listami do króla Jana Kazimierza. Czyn ten rozsławił go na całą Polskę. W 1651 roku wziął udział w bitwie pod Beresteczkiem. 

Tablica, poświęcona Mikołajowi Skrzetuskiemu. Źródło: Wikimedia.

Od 1658 roku został porucznikiem chorągwi lekkiej (tatarskiej) starosty osieckiego Adama Uriela Czarnkowskiego i przez kolejne lata sprawował tę funkcję. Na czele swojej chorągwi walczył pod komendą Stefana Czarnieckiego i Jana Sobieskiego z Rosją i Tatarami. Wsławił się brawurą i doświadczeniem wojennym, ale z drugiej strony, jego żołnierze często dokonywali rabunków i zabójstw na ludności cywilnej. Sam, w 1667 roku za pomocą zajazdu chciał zmusić do małżeństwa podkomorzankę bełską Zofię Zawadzką, w związku z czym spadły na niego wyroki sądowe. Zmarł najpewniej na krótko przed bitwą pod Chocimiem w 1673 roku. Zgodnie z testamentem został pochowany w kościele Karmelitów Bosych na Wzgórzu Świętego Wojciecha w Poznaniu. Jego nagrobek nie zachował się jednak do naszych czasów.

Kościół Karmelitów Bosych na Wzgórzu Świętego Wojciecha w Poznaniu - miejsce pochówku Mikołaja Skrzetuskiego. Źródło: Wikimedia.

Czyn, który go rozsławił, czyli wydostanie się z oblężonego Zbaraża, znalazł odbicie w licznych listach i pamiętnikach. Prawdopodobnie wówczas nastąpiła pomyłka. Ktoś zastąpił Mikołaja Janem. Henryk Sienkiewicz, korzystając z tych właśnie dokumentów, nazwał swojego bohatera Janem i pod tym imieniem go unieśmiertelnił. Historyczny Skrzetuski nie był może tak nieskazitelny i pomnikowy, jak ten sienkiewiczowski, ale za to był na pewno postacią ciekawszą (osobiście wolałem Bohuna).   

Źródło:

Marceli Kosman, Mikołaj Skrzetuski, w: Wielkopolski Słownik Biograficzny, praca zbiorowa, Poznań 1983.