Biblioteka Raczyńskich

W północnej pierzei Placu Wolności stoi okazały, klasycystyczny budynek. Jest to gamach jednej z tych instytucji,  z których poznaniacy mogą być dumni, mieści się tam mianowicie Biblioteka Raczyńskich. Ufundowana została przez wybitnego wielkopolskiego arystokratę, Edwarda hrabiego Raczyńskiego (1786 – 1845), pisarza, działacza społecznego, wydawcę, organicznika, mecenasa kultury i sztuki. Raczyński pragnął przekształcić Poznań w „Nowe Ateny”, czyli główny ośrodek kultury, nauki i sztuki, promieniujący na całe Wielkie Księstwo Poznańskie.

Projekt budynku utrzymany jest w stylu klasycystycznym, a jego autorstwo przypisuje się francuskim architektom: Charlesowi Percierowi i Pierre-Francois Fontainowi. Kolumnada, najbardziej charakterystyczna część gmachu, nawiązuje do wschodniej fasady Luwru i stanowi manifestację intencji przyświecających całemu przedsięwzięciu. Skoro Poznań miał się stać „Nowymi Atenami”, to budynek
nawiązywał do form grecko-rzymskich, a także do Luwru jako, że Paryż był wówczas kulturalną stolicą Europy.

Biblioteka Raczyńskich, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

  

Bibliotekę otwarto 5 maja 1829 roku. Była to pierwsza publiczna biblioteka na ziemiach polskich. Edward Raczyński chciał, aby książnica stała się ośrodkiem krzewienia kultury polskiej pod zaborem pruskim. Każdy mógł korzystać z jej zbiorów w wyznaczonych godzinach. Podstawą księgozbioru były prywatne zbiory biblioteczne rodziny Raczyńskich, liczące według różnych źródeł, od 13 do 17 tys. woluminów. Zbiór był systematycznie powiększany. W 1830 roku, Biblioteka uzyskała prawo do otrzymania bezpłatnego egzemplarza każdej książki wydanej na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Dzięki nabywaniu przez Raczyńskiego i jego bibliotekarza, Józefa Łukaszewicza, cennych książek, map i starodruków, księgozbiór powiększył się o bezcenne dzieła. Zbiory biblioteczne powiększały się również dzięki darom. Jednym z takich darów, była część biblioteki Juliana Ursyna Niemcewicza, nabyta i przekazana w 1835 roku bibliotece przez żonę hrabiego Edwarda, Konstancję z Potockich. Hrabia Raczyński zaznaczył jednak, aby przy zakupie książek ma być dawane pierwszeństwo tym, które narodowość mieszkańców W. X-wa Poznańskiego interesować mogą a w ogólności, moralnym, historycznym, technicznym, filologicznym przed książkami jedynie dla zabawy służącym i ulotnymi pismami. 

Edward hr. Raczyński. Źródło: Wikimedia.

Organem zarządzającym Biblioteką było, zgodnie z wolą założyciela, Kuratorium. Po śmierci syna Edwarda Raczyńskiego, Rogera w 1864 roku, władze pruskie usunęły z Kuratorium spadkobierców Raczyńskiego i zmienili statut instytucji, tak aby ją zgermanizować. Mimo to, większość zasobów stanowiły polskie książki i pracował tam polski w większości personel, dzięki czemu Biblioteka nadal stanowiła jedno z ognisk kultury polskiej w Poznaniu.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Biblioteka przeszła w 1924 roku pod zarząd miasta Poznania. Co prawda w 1919 roku książnica utraciła prawo do egzemplarza bezpłatnego druków, ale jej zasób stale się powiększał. Wielu wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej inteligencji, przekazywało Bibliotece swoje księgozbiory. Pozyskano również materiały organizacji polskich z okresu zaboru pruskiego.

Czas okupacji hitlerowskiej, to wyjątkowo ciężki okres dla Biblioteki. Korzystać z niej mogli jedynie Niemcy, ale dzięki staraniom jej kierownika – Józefa Raczyńskiego, przetrwała. W styczniu 1945 roku doszło do tragedii. W wyniku walk o Poznań, budynek biblioteki spłonął a wraz z nim 90% zbiorów bibliotecznych (180 tys. woluminów!). Na szczęście ocalało ok. 17 tys. jednostek zbiorów specjalnych, dzięki przewiezieniu ich przez Raczyńskiego do majątku w Obrzycku.

Po wojnie przeniesiono większość zasobów do byłej szkoły przy ulicy Św. Marcin i przystąpiono do uzupełnia i powiększania księgozbioru. Powstała sieć ogólnomiejskich filii. W 1956 roku odbudowano budynek na Placu Wolności. Obecnie znajdują się w nim biura administracji Biblioteki i zbiory specjalne.  Dzisiaj zbiory biblioteczne liczą ponad 2 miliony pozycji, w tym ponad 200 tys. stanowią zbiory specjalne. Jest to więc jedna z największych książnic w kraju. 

W pobliżu budynku Biblioteki Raczyńskich na Placu Wolności znajduje się osobliwy pomnik. Na cokole monumentu znajduje się posąg greckiej bogini zdrowia – Hygei (od jej imienia pochodzi słowo „higiena”), oraz medalion z wizerunkiem Wincentego Priessnitza. Pomnik ten wiążę się z Edwardem Raczyńskim i kolejną jego wielką fundacją, czyli z wodociągami miejskimi. Monument, początkowo bez Hygei na cokole, znajdował się na Alejach Marcinkowskiego i pełnił rolę… studni miejskiej, z której płynęła woda z ufundowanego przez Raczyńskiego wodociągu.

Pomnik Hygei przed Biblioteką Raczyńskich. Źródło: Wikimedia.

Wincenty Preissnitz, który jest uwieczniony na pomniku w formie medalionu, był czeskim chłopem, żyjącym w latach 1799 – 19851. Jako dziecko uległ wypadkowi, a wyleczył się biorąc natryski w lodowatych, sudeckich strumieniach. Wkrótce rozgłosił swoje odkrycie i zbudował zakład wodoleczniczy w swym rodzinnym mieście, Jeseniku w czeskich Sudetach. Na wodne kuracje zjeżdżali ludzie z całej Europy, a wśród nich rodzina Raczyńskich: Edward i Konstancja, wraz z chorym synem, Rogerem Maurycym. Kuracja pomogła małemu Rogerowi, a szczęśliwy tatuś uwiecznił zbudowaną przez siebie studnię w 1841 roku, wizerunkiem Priessnitza, od nazwiska którego pochodzi nazwa przyrządu, który większość z nas ma  swoim domu, czyli prysznica. Głowę Priessnitza otacza napis z języku greckim: Nic lepszego nad wodę. Sentencja ta ma z w sobie jednak błąd-literówkę, nie do końca wiadomo dlaczego. Wynik niefrasobliwości rzeźbiarza, czy celowe działanie? 

Medalion z wizerunkiem Wincentego Preissnitza wmurowany w cokół pomnika Hygei. Źródło: Wikimedia.

Pomnik Hygei został postawiony na cokole w 1908 roku. Jest to kopia posągu zdobiącego grobowiec Edwarda Raczyńskiego przy kościele w Zaniemyślu. Bogini ma rysy żony hrabiego Edwarda, Konstancji. Wykonanie kopii posągu i ustawienie go na cokole zlecił prawnuk Edwarda, Karol. Pomnik w tym samym roku został przeniesiony i ustawiony u wylotu ulicy Podgórnej. W 1971 roku przeniesiono go na Plac Wolności i ustawiono przed Biblioteką.

Biały budynek Biblioteki Raczyńskich i pomnik-studnia Hygei o twarzy Konstancji z Potockich  Raczyńskiej, wraz z wizerunkiem czeskiego chłopa – wynalazcy prysznica, to najbardziej charakterystyczne obiekty poznańskiego Placu Wolności. Jest to wyraz hołdu złożonego wybitnemu działaczowi społecznemu, mecenasowi kultury i sztuki, pisarzowi i wydawcy, ale także świadectwem pewnej ekscentryczności tego wielkopolskiego arystokraty.

Źródło:

Poznań. Przewodnik po zabytkach i historii, praca zbiorowa, Poznań 2003.  

www.bracz.edu.pl

www.ksp.republika.pl