Cmentarze na poznańskiej Cytadeli

Dziś 1 listopada, święto Wszystkich Świętych, zwane potocznie Świętem Zmarłych. W dzień ten tradycyjnie odwiedzamy groby naszych bliskich zmarłych. Dzisiejszy tekst w sposób naturalny nawiązuje do tego święta. Dotyczy on cmentarzy, położonych na stokach poznańskiej Cytadeli, a właściwie fortu Winiary, znajdującej się na Wzgórzu Winiarskim.

Dzwon Pokoju, źródło: Wikimedia.

Do lat 30. XIX wieku, Wzgórze Winiarskie znajdowało się pod jurysdykcją parafii św. Wojciecha. Część jego powierzchni zajmowała wieś Winiary z kościołem św. Leonarda wraz z przysiółkiem Bonin i cmentarzem parafialnym. W 1828 roku rząd pruski podjął decyzję o przekształceniu Poznania w twierdzę, którego głównym i najważniejszym elementem miała być cytadela. Wojskowi upatrzyli sobie właśnie
Wzgórze Winiarskie, jako miejsce jej lokalizacji. Na mocy ugody między władzami wojskowymi a parafią św. Wojciecha, tereny parafii na wzgórzu wraz ze wsią Winiary, zostały przekazane wojsku, w zamian za ziemię w dolinie Wierzbaku po zachodniej stronie drogi prowadzącej w kierunku Obornik. W ciągu kilku lat przeniesiono zabudowania gospodarcze właśnie tam. Na wzgórzu pozostawiono, rzecz oczywista, jedynie cmentarz. Na pustym już wzgórzu rozpoczęto wznoszenie fortyfikacji. Pochówki na cmentarzu parafialnym trwały do 1892 roku, kiedy to okazał się on za mały. Otwarto więc nowy, na zachód od niego.

U schyłku lat 30. XIX wieku, utworzono drugi cmentarz na wzgórzu, a konkretnie po wschodniej jego części. Był to pruski cmentarz garnizonowy, na którym chowano żołnierzy garnizonu poznańskiego. W 1845 roku spoczął tu gen. Carl Wilhelm Georg von Grolman, dowodzący w latach 1832 – 43 stacjonującym w Wielkim Księstwie Poznańskim, V Korpusem Armijnym. Grolman był także pomysłodawcą budowy twierdzy. Na grobie generała postawiono prosty, ale monumentalny postument w kształcie sześcianu na trójuskokowym cokole, otoczonym żeliwnym, neogotyckim ogrodzeniem. Grób uległ zniszczeniu podczas szturmu na cytadelę w 1945 roku. Postument ze skutym nazwiskiem generała przeniesiono na taras za pomnikiem Bohaterów, otoczono murem, a przed nim zbudowano paradne schody i opatrzono napisem: „Aleja Braterstwa Broni”.

W okresie międzywojennym fort Winiary znalazł się w rękach polskich i został przejęty przez Komendę Obozu Warownego Poznań, a od 1925 roku przez Zarząd Forteczny (Dozór Forteczny). Stoki Cytadeli stały się miejscem pochówku m. in. powstańców wielkopolskich., oraz żołnierzy poległych podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919 – 20. W 391 kwaterach zbiorowych i indywidualnych, spoczęło ok. 450 żołnierzy. Mogiła znajduje się w górnej partii stoku. W górnym rzędzie znajduje się grób Romana Wilkanowicza (1886 – 1933) poety, dziennikarza i piewcy czynu powstańczego. Poniżej mogiła Holendra, ppor. Józefa Moellenbrocka (1890 – 1919), który dostał się początkowo do niewoli niemieckiej, a później walczył po stronie powstańców i zginął w czasie walk. Wśród powstańców walczył także Włoch, Cittadini Novizzo, poległy w 1919 roku i pochowany na Cytadeli. Poniżej znajdują się mogiły trzech weteranów powstania styczniowego, zmarłych w Poznaniu. W górnej, najbardziej na zachód wysuniętej strefie cmentarza, znajduje się kwatera z grobami 139 lotników polskich, z których część zginęła podczas walk w czasie powstania wielkopolskiego, a reszta na skutek katastrof i wypadków lotniczych w okresie międzywojennym.  

Cmentarz żołnierzy Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, źródło: Wikimedia.

Na wschodniej części stoku znajdziemy cmentarz garnizonowy żołnierzy Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, którzy dostali się do niemieckiej niewoli podczas I wojny światowej i zmarli w Poznaniu, lub w innych obozach jenieckich na ziemiach polskich. Złożono tam prochy 169 Anglików, 2 Kanadyjczyków, 2 Australijczyków i jednego żołnierza z Południowej Afryki. Z okresu międzywojennego pochodzi także niewielka kwatera żołnierzy wyznania prawosławnego. Spoczywają tam żołnierze carscy, którzy wyemigrowali z Rosji po zwycięstwie rewolucji bolszewickiej i osiedlili się w Poznaniu, oraz żołnierze polskich sił zbrojnych II Rzeczpospolitej, wyznający prawosławie. W innej części cmentarza znajduje się okazały pomnik ku czci żołnierzy rosyjskich, poległych w latach I wojny światowej, osłonięty w 1930 roku z inicjatywy Stowarzyszenia Rosjan w Poznaniu. 

Pomnik żołnierzy rosyjskich w lat 1914 - 18, źródło: Wikimedia.

W 1931 roku z inicjatywy ambasady francuskiej w Warszawie, wzniesiono pomnik na zbiorowej mogile 1333 żołnierzy francuskich, zmarłych w niewoli podczas wojny francusko-pruskiej 1870 – 71 i podczas I wojny światowej. Pochowani są tam również trzej żołnierze napoleońscy. Pozostałe kwatery i pomniki powstały już po II wojnie światowej.

Na wprost głównego wejścia do nowej części cmentarza i w jego pobliżu znajdują się pomniki, poświęcone żołnierzom z różnych wielkopolskich formacji wojskowych, walczących w wojnie obronnej Polski we wrześniu 1939 roku, m. in.: 7. Pułku Strzelców Konnych i 57. Pułku Piechoty im. Karola II Króla Rumunii. Od strony zachodniej, w pobliżu polskiego Cmentarza Bohaterów znajduje się kwatera z grobami żołnierzy alianckich, poległych podczas II wojny światowej. W 301 grobach pochowano 214 lotników i cichociemnych, 85 żołnierzy wojsk lądowych i dwóch marynarzy. Spoczywają tam prochy żołnierzy 16 narodowości: Anglicy, Amerykanie, żołnierze z Południowej Afryki, Kanadyjczycy, Irlandczycy, Szkoci, Walijczycy, Nowozelandczycy, Francuz, Czech, Norweg, Belg, Grek i Litwin. Spoczywa tam również 16 Polaków, głownie lotników i cichociemnych. W tej kwaterze pochowani zostali alianccy lotnicy, którzy zostali złapani i rozstrzelani po wielkiej ucieczce z obozu jenieckiego w Żaganiu-Karlikach.

Wejście główne w pomnikiem Bohaterów, źródło: Wikimedia.

Podczas walk o Cytadelę od końca stycznia do 23 lutego 1945 roku, znaczna część fortyfikacji i wiele kwater na cmentarzach uległo zniszczeniu. Zniszczone skrzydło pruskiego cmentarza garnizonowego przeznaczono na Cmentarz Bohaterów, założony w latach 1945 – 46. Wejście na cmentarz „strzegą” cztery haubice, wyprodukowane z Zakładach Putiłowskich w Leningradzie. Następnie wchodzi się po monumentalnych, granitowych schodach, które wieńczy pomnik Bohaterów Radzieckich, zbudowany w formie obelisku, odsłonięty 18 listopada 1945 roku. Cokół pomnika jest ozdobiony płaskorzeźbami ze scenami batalistycznymi. Na dwóch tablicach w językach: polskim i rosyjskim umieszczono tekst okolicznościowego rozkazu Józefa Stalina, wydanego po zdobyciu Poznania. Po obu stronach schodów znajduje się kwatera żołnierzy Armii Czerwonej i odrębna kwatera żołnierzy polskich, poległych podczas walk o Cytadelę, zwanych „Cytadelowcami”. Na Cmentarzu Bohaterów spoczywa 5828 żołnierzy Armii Czerwonej, w tym 263 oficerów, poległych w czasie walk o Poznań. Najokazalej prezentują się groby ośmiu czerwonoarmistów, odznaczonych orderami Bohatera Związku Radzieckiego.  W dolnej części polskiej kwatery Cmentarza Bohaterów zachowało się kilka przedwojennych grobów, m. in. jedynego w dziejach Wojska Polskiego generała służby weterynaryjnej Józefa Starkowskiego (1856 – 1932) i jego żony Marii z domu Pohl (1868 – 1922). 

Mogiły polskich "Cytadelowców", źródło: Wikimedia.

Cytadela i jej nekropolia na trwałe wpisały się w krajobraz Poznania. Dziś to przede wszystkim okazały park, stanowiący ulubiony cel spacerów poznaniaków i ich rodzin, a także świetne miejsce dla wielbicieli rowerów i rolek.

Źródło:

Hanna Hałas, Janusz Karwat, Nekropolia wojskowa na Cytadeli, w: Za mundurem..., „Kronika Miasta Poznania”, nr 1, 2005.