Fortyfikacje Twierdzy Poznań - bariera w rozwoju miasta w XIX wieku

Poznań i obecna część Wielkopolski w latach 1793 – 1807 należała do Prus. W 1807 roku prowincja ta stała się częścią Księstwa Warszawskiego, ale już w 1815 roku, ponownie weszła w skład Królestwa Prus, jako Wielkie Księstwo Poznańskie. Wtedy to generalicja zdała sobie sprawę, że Poznań leży tylko ok. 70 kilometrów od granicy z Cesarstwem Rosyjskim. W razie wojny w Rosją, przez Poznań wiodła najkrótsza droga na Berlin. Podjęto więc decyzję o przekształceniu Poznania w twierdzę i miasto garnizonowe. Mury twierdzy Poznań ograniczały rozwój miasta. Po ich rozbiórce na przełomie XIX i XX wieku, miasto nad Wartą wkroczyło szybko na drogę rozwoju, ale ciężko było nadrobić „stracone lata”. Nie będę się tu rozpisywał o militarnych aspektach fortyfikacji miejskich, (ale obiecuję się tym zająć w najbliższej przyszłości), a jedynie skupię się na tym, jak bardzo urządzenia fortyfikacyjne wpłynęły na rozwój terytorialny Poznania.

Władze pruskie, po zajęciu miasta w 1793 roku, podjęły decyzje o wyburzeniu starych, jeszcze
średniowiecznych murów i budowie nowej dzielnicy centralnej, zwanej Nowym lub Górnym Miastem. Do tej pory centrum miasta stanowił Stary Rynek. Nie realizowano jednak tych założeń konsekwentnie, gdyż pozostawiono dawne bramy – Wrocławską i Wroniecką, które rozebrano dopiero później. W 1797 roku przyłączono do Poznania osady: Św. Marcin, Św. Wojciech, Wymykowo i Wenetowo, a w 1800 roku: Chwaliszewo, Ostrówek, Śródkę i Zawady. Centrum nowej, reprezentacyjnej dzielnicy miał stanowić Plac Wilhelma (obecny Plac Wolności), obok niego ważną rolę miały spełniać inne place: Nowy Rynek (obecnie pl. Cyryla Ratajskiego), plac Sapieżyński (obecnie plac Wielkopolski). Wyznaczono nowe ulice, które miały połączyć elementy nowego miasta ze sobą, oraz ze starym miastem. Powstały więc ulice: Teatralna (ob. 3 Maja), Rycerska (ob. Ratajczaka), Młyńska, Królewska (ob. Libelta), Podgórna, Fryderykowa (ob. 23 lutego), Św. Marcin, Berlińska (ob. 27 Grudnia i część Fredry) i Wildecka (ob. Półwiejska). Najbardziej reprezentacyjną ulicą, z szerokimi alejami, wysadzanymi drzewami, miała był aleja Wilhelmowska (ob. aleje Marcinkowskiego). Istotnym mankamentem tych planów było to, iż nie wszystkie zrealizowano, co spowodowało, że Poznań nie ma dziś wyraźnie zarysowanego śródmieścia. Szybki rozwój miasta na początku XIX wieku, został zahamowany przez przekształcenie Poznania w twierdzę i nadanie miastu nad Wartą charakteru garnizonowego. 

Pierwsze plany budowy twierdzy sporządził w latach 1815 -16  szef sztabu generalnego armii pruskiej, gen. Karl von Grolman. W 1828 roku zapadła decyzja o budowie twierdzy Poznań. Decyzja ta spowodowała zastój w rozwoju infrastruktury miejskiej. Pierścień murów ograniczył wznoszenie nowych budynków. Przepisy prawne zabraniały budowania obiektów na przedpolach umocnień, aby w razie oblężenia nie służyły wrogom. Z drugiej strony, wymuszało to wykorzystywanie do maksimum terenów, na których można było budować. Wprowadzono więc solidne budownictwo wielokondygnacyjne. Urządzenia forteczne utrudniały też transport. Wiele bram okazało się zbyt ciasnych, stąd zakazano poruszania się wozami, a nawet ruchu pieszych. Linia kolejowa, biegnąca niemal przez środek miasta, jest także spadkiem po twierdzy, gdyż tory musiały biec blisko umocnień. 

Brama Berlińska - widok z końca XIX wieku. Źródło: Wikimedia.

W latach siedemdziesiątych XIX wieku zdano sobie sprawę, iż dotychczasowe umocnienia twierdzy pierścieniowej są bezużyteczne, gdyż nie stanowiły już zapory dla ciężkiej, dalekosiężnej artylerii. W 1872 roku podęto decyzję o wyburzeniu starych urządzeń obronnych i zbudowaniu nowych, których podstawą miały być odosobnione i równomiernie rozłożone forty artyleryjskie. Wiązało się to niestety z przejściem kolejnych terenów pod jurysdykcję wojskową i dalszymi ograniczeniami w budownictwie cywilnym. W 1889 roku zniesiono niektóre ograniczenia, być może wiązało się to z wielką powodzią z 1888 roku, w wyniku której, woda zalała, Chwaliszewo, Śródkę i okolicę Starego Rynku. Podjęto wówczas także decyzję o zniesieniu niektórych obiektów fortyfikacyjnych na lewym brzegu Warty.  

Brama Wildecka - widok z końca XIX wieku. Źródło: Wikimedia.

Zasypano fosę na odcinku od Bramy Wildeckiej do Bramy Berlińskiej, wyburzono część tzw. Kawalieru Magazynowego i Lunety Waldersee, oraz cztery bramy: Królewską, Berlińską, Cmentarną i Szelągowską. Największym sukcesem było zniesienie Bramy Berlińskiej, znajdującej się na ulicy Św. Marcin, która to brama skutecznie utrudniała życie mieszkańcom.

Brama Warszawska - widok z początku XX wieku. Źródło: Wikimedia.

Walkę o likwidację murów obronnych i dalszy rozwój i unowocześnienie miasta podjął Richard Witting, w latach 1891 – 1902 pełniący funkcję nadburmistrza Poznania. W 1900 roku uzyskano zgodę na przyłączenie do miasta Wildy, Łazarza, Górczyna i Jeżyc. W 1908 roku przyłączono Winiary i część Sołacza. Bawiący w Poznaniu w 1902 roku cesarz Wilhelm II, który przyjechał na odsłonięcie pomnika swojego ojca, Fryderyka III, ogłosił likwidacje pozostałych urządzeń obronnych na lewym brzegu Warty. Na uzyskanych w ten sposób terenach postanowiono zbudować nową, reprezentacyjną część miasta. Zdecydowano, że będzie ona się znajdować w rejonie ulic: Św. Marcin i Kościoła Św. Pawła (ob. Fredry). Zbudowano cały szereg monumentalnych, reprezentacyjnych budynków, m. in.: Akademię Królewską w stylu holendersko-gdańskiego renesansu (ob. Collegium Minus UAM – 1903), Teatr Miejski (ob. Teatr Wielki – 1910), zamek cesarski. w stylu romańskim (1910), naprzeciw którego zbudowano również w stylu romańskim, gmachy: Ziemstwa Kredytowego i Dyrekcji Poczt. W 1908 roku powstał także, utrzymany w stylu neobarokowym, budynek niesławnej Komisji Kolonizacyjnej (zwanej potocznie Hakatą), obecnie budynek Collegium Maius UAM. Powstała w ten sposób tzw. Dzielnica Zankowa. Oprócz tego, w 1904 roku na placu Wilhelma powstało Muzeum im. Cesarza Fryderyka (obecnie Muzeum Narodowe), a na ulicy Rycerskiej (ob. Ratajczaka) zbudowano w 1902 roku Bibliotekę im. Cesarza Wilhelma. 

Dzielnica Zamkowa - widokówka sprzed I wojny światowe. Źródło: Wikimedia.

Podjęto także decyzję o wyznaczeniu tzw. ringu miejskiego, czyli reprezentacyjnej obwodnicy spacerowej wokół starego centrum (obecnie Aleje Niepodległości). Jednocześnie forty miały pozostać nienaruszone, dotyczyło to zwłaszcza Fortu Winiary (Cytadeli). O garnizonowym charakterze Poznania świadczyły i dalej świadczą liczne budynki wojskowe, znajdujące się w różnych częściach miasta, zwłaszcza na Jeżycach.

Po odzyskaniu niepodległości, przystąpiono do rozbiórki pozostałych jeszcze urządzeń twierdzy pierścieniowej. W 1924 roku zburzono Bramę Warszawską, co znacznie ułatwiło komunikację. Na terenach pozostałych po rozbiórce fortyfikacji, zakładano parki, m. in. park Marcinkowskiego i Chopina. Do dzisiaj jednak większość fortów pozostała w stanie mniej lub bardziej kompletnym. Stanowią one istotny element krajobrazu miasta, przypominając o jego wojskowej przeszłości.

Źródło:

Zbigniew Pilarczyk, Pozdrowienia z twierdzy Poznań. Wpływ budownictwa militarnego na rozwój terytorialny miasta, w: Za mundurem..., „Kronika Miasta Poznania”, 1, 2005.

Maria i Lech Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815 – 1914, Poznań 1982.