P
|
ierwsze zwierzyńce, czyli miejsca gdzie przetrzymywano
i pokazywano dzikie zwierzęta, powstały już w starożytności, jednak pierwsze
ogrody zoologiczne z prawdziwego zdarzenia, były zakładane w XVIII stuleciu,
choć tak naprawdę wielka kariera ogrodów zoologicznych rozpoczęła się w XIX w.
Pierwsze Zoo w Poznaniu założono już w 1874 r., a zaczęło się od żartu.
Ogród zoologiczny na poznańskich Jeżycach
należy do najstarszych na ziemiach polskich. Starsze od niego jest tylko Zoo we
Wrocławiu, założone dziewięć lat wcześniej. Co jednak ciekawe, zwierzyniec w
Poznaniu powstał trochę przez przypadek i jak się wkrótce okazało, opieka nad
zwierzętami była tym, co łączyło wszystkie grupy narodowościowe zamieszkujące
Poznań. W jeżyckim Ogrodzie dla dobra zwierząt wspólnie pracowali Niemcy,
Polacy i Żydzi.
 |
| 1. Pocztówka reklamująca Zoo na Jeżycach (przełom XIX i XX w.). |
Kłopotliwy prezent
urodzinowy
Jak wszyscy wiemy, z prezentami urodzinowymi
bywa różnie. Niektóre są trafione, inne zupełnie nieudane, a jeszcze inne
sprawiają niemały kłopot. Jeden w szacownych mieszkańców Poznania, wielbiciel
gry w kręgle i miłośnik piwa, otrzymał niezwykły prezent od swoich przyjaciół,
z którymi często raczył się złocistym trunkiem w restauracji dawnego dworca
kolejowego na Jeżycach. Ów pan kończył właśnie pięćdziesiąt lat, więc okazja
była szczególna. Przyjaciele solenizanta umówili się, że każdy z nich podaruje mu
jakieś zwierzę, które spotka na ulicach Poznania w ciągu trzech dni. W ten oto
sposób solenizant otrzymał w prezencie: świnię, barana, kozę, kota, królika,
wiewiórkę, gęś, kaczkę, kurę, pawia oraz tresowaną małpę i niedźwiedzia,
zakupionych od wędrownych cyganów. Działo się to wszystko w roku 1871.
 |
| 2. Poznańskie Zoo, pocz. XX w. |
Zaskoczony jubilat nie wiedząc co zrobić z
tak niecodziennym prezentem, zostawił całą menażerię w ogródku wspomnianej
wyżej restauracji przy dworcu na Jeżycach, gdzie wkrótce stała się sensacją tej
podmiejskiej jeszcze wówczas wsi. Zwierzęta były odwiedzane przez okolicznych mieszkańców,
jednak wkrótce okazało się, że utrzymanie menażerii sporo kosztuje. Grupka
entuzjastów postanowiła więc założyć dla nich ogród zoologiczny. 24 lutego 1874
r. powstało Stowarzyszenie Ogród Zoologiczny w Poznaniu, zarejestrowane
formalnie 15 maja 1875 r. W zarządzie towarzystwa zasiadało wielu wpływowych
obywateli miasta i zarówno Niemców, Polaków, jak i Żydów. Tak oto nietypowy
prezent stał się zaczątkiem poznańskiego Zoo na Jeżycach.
 |
| 3. Słoniarnia w Zoo na Jeżycach. |
Robert Jaeckel i jego następcy (do
1919 r.)
Kamieniem milowym w dziejach jeżyckiego
Zoo było mianowanie Roberta Jaeckla prezesem zarządu Ogrodu. Pełnił on tę
funkcję do śmierci w 1907 r. To jego zasługą był rozwój zwierzyńca na przełomie
XIX i XX w. Wzorce do rozbudowy Zoo czerpał z Berlina. Do 1891 r. władze Ogrodu
kupiły dawny budynek dworca wraz z restauracją dworcową i sąsiadującymi z nimi
terenami rolniczymi, dzięki temu znaczna rozbudowa Zoo stała się możliwa.
Powierzchnia całkowita wynosiła ponad 5 ha. Zaczęto intensywnie zabudowywać
teren Ogrodu Zoologicznego pawilonami dla zwierząt, które zbudowano w stylu
orientalnym, głównie mauretańskim i indyjskim. Powojenne przebudowy
doprowadziły jednak do zagubienia pierwotnego stylu tych budowli. Zwierzostan w
jeżyckim Zoo stale i systematycznie rósł. Pod koniec XIX w. trafia tu pierwszy
słoń indyjski, nie brak też było lwów, tygrysów i innych drapieżników. Z
dalekiej Australii przyjechała kolczatka, a z Madagaskaru przybyły lemury. W
Ogrodzie zamieszkał też żuraw syberyjski, gnu brunatne, liczne gatunki małp
oraz wymarłe obecnie zwierzęta, jak zebra Burchella i papuga karolińska. Warto
dodać, że Jaeckel, wbrew głosom niemieckich nacjonalistów, nakazał umieszczać
na terenie Zoo dwujęzyczne tabliczki informacyjne, polsko-niemieckie.
 |
| 4. Jeden z pierwszych słoni w jeżyckim Zoo, fot. z pocz. XX w. |
Marzeniem Jaeckela było stworzenie ogrodu
zoologicznego, który, oprócz swych oczywistych funkcji, czyli eksponowania
zwierząt, pełniłby także rolę parku i miejsca rozrywki. Nakazał więc sadzić
drzewa, zakładać kwietniki i ustawiać rzeźby. Polecił też zbudować budynek na
wzór antycznej budowli, w którym organizowano koncerty. Dwukrotnie, w 1913 i
1914 r., wystąpił tu Johann Strauss (III), syn Edwarda, pochodzący ze słynnej wiedeńskiej
dynastii kompozytorów walców, polek i operetek. Był on wnukiem założyciela
dynastii Johanna Straussa (I), autora słynnego Marsza Radetzky’ego, a bratankiem nie mniej słynnego Johanna
Straussa (II), autora m.in. walca Nad
pięknym, modrym Dunajem i operetek: Zemsta
Nietoperza i Baron Cygański. Z
inicjatywy dyrektora zbudowano też nowy budynek restauracji, gdzie odwiedzający
Zoo mogli się pokrzepić po emocjonującym dniu spędzonym wśród zwierząt. Dochody
z restauracji wspierały kasę Zoo. W 1924 r. budynek restauracji przekształcono
w Oddział Przyrodniczy Muzeum Wielkopolskiego.
 |
| 5. Dawna restauracja w terenie Zoo (pocz. XX w.). |
W czasie kadencji Jaeckela, w Ogrodzie
Zoologicznym przebywało ok. 900 zwierząt (400 gatunków), Stowarzyszenie Ogród
Zoologiczny liczyło ok. 1600 członków, a Zoo rocznie odwiedzało nawet 250 tys.
zwiedzających. Ten pomyślny okres skończył się wraz ze śmiercią Roberta Jaeckela
13 maja 1907 r. Cały swój majątek dyrektor zapisał na rzecz poznańskiego ogrodu
zoologicznego. W 1910 r. na terenie Zoo odsłonięto pomnik zasłużonego
dyrektora.
 |
| 6. Ogrodowa część Zoo, fot. z pocz. XX w. |
Po Jaeckelu funkcję dyrektora Ogrodu objął
Maksymilian Meissner. Liczba zwierząt co prawda spadła, ale przeprowadzono
niezbędne prace modernizacyjne. Zlikwidowano część zbyt małych pomieszczeń dla
zwierząt i zbudowano większe. Najcenniejszym obiektem architektonicznym zbudowanym
za kadencji Meissnera, było bez wątpienia alpinarium zwierząt górskich,
zwieńczone gołębnikiem, z przylegającą doń wolierą dla ptaków i pomieszczeniem
dla niedźwiedzi. Autorami projektu alpinarium była para znakomitych poznańskich
architektów: Herman Böhmer i Paul Preul. Alpinarium zbudowano na wzór groty z
wyspy Capri. Ze względu na trudną sytuację finansową, miasto przejęło Zoo w
1911 r.
 |
| 7. Grota z alpinarium. |
Następcą Meissnera został Hans Laackmann,
który objął dyrekcję w 1913 r. Dla Zoo nadchodziły trudne czasy. W 1914 r.
wybuchła wojna i większość męskiej obsługi Ogrodu wyruszyła na front. W 1915 r.
dołączył do nich sam dyrektor, który zginął na froncie 28 kwietnia 1918 r.
Większa część zwierząt nie przetrwała wojny. Zbyt mały przydział opału i
żywności oraz brak fachowej, a do tego choroby okazały się zabójcze dla
zwierząt w jeżyckim Zoo. W czerwcu 1919 r. Ogród został przejęty przez władze
polskie. Okazało się, że pozostało tu zaledwie 243 zwierzęta w 75 gatunkach. 1
czerwca 1919 r. nowym dyrektorem Ogrodu został dr Bolesław Cylkowski. Zaczął
się nowy rozdział w historii poznańskiego Zoo.
 |
| 8. Pawilon małp, fot. z pocz. XX w. |
Zoo w okresie
międzywojennym i w czasach okupacji
Dyrektor Cylkowski przeprowadził Zoo przez
trudny okres pierwszych lat niepodległej Polski. Jego następcą został w 1922 r.
Kazimierz Szczerkowski, wybitny biolog, działacz na rzecz ochrony zagrożonych
gatunków zwierząt. Za jego kadencji poznańskie Zoo odzyskało dawną świetność.
 |
| 9. Wybieg antylop, fot. z lat 20. XX w. |
Szczerkowski nakazał zbudować olbrzymią wolierę
dla ptaków wg własnego projektu. Postawił też pawilon dla małych drapieżników
oraz polecił ponownie uruchomić basen dla płetwonogich, założony jeszcze w 1891
r. W basenie zamieszkały lwy morskie, a
później hipopotamy. Dzięki licznym kontaktom Szczerkowskiego, sprowadzono do
Zoo m.in.: parę żubrów, jaki, bizony i bawoły. Mogli je podziwiać goście,
którzy przyjechali do Poznania na Powszechną Wystawę Krajową w 1929 r. Podczas
PeWuKi Ogród zwiedziło ok. 700 tys. gości. W darze od księcia Radziwiłła Zoo
otrzymało bociany czarne, a także sprowadzono koniki polskie z okolic
Biłgoraja. Ogród wzbogacił się także o lwy, tygrysy i lamparty.
 |
| 10. Staw dla ptactwa wodnego z widokiem na alpinarium, fot. z okresu międzywojennego. |
Dyrektor Szczerkowski dbał o promocję Zoo.
W księgarniach można było nabyć pierwszy ilustrowany przewodnik do Ogrodzie,
autorstwa samego dyrektora. W 1928 r. do Poznania zjechała 70-osobowa grupa
artystyczna z Cejlonu wraz ze stadem słoni i innych zwierząt. Pokazy grupy, która
zaprezentowała m.in.: tańce cejlońskie, zaklinaczy węży, połykaczy ognia, itd.
zorganizowano na terenie Ogrodu. Obejrzało je ok. 46 tys. widzów.
 |
| 11. Woliera dla ptaków brodzących. |
Naloty bombowe na Poznań we wrześniu 1939
r., zniszczyły część budynków i zabiły kilkadziesiąt zwierząt. Mimo zajęcia
miasta przez Niemców, Kazimierz Szczerkowski pozostał na stanowisku dyrektora
Zoo do 3 kwietnia 1940 r. Nie bacząc na naciski ze strony władz niemieckich,
odmówił podpisania volkslisty i został wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa.
W 1945 r. powrócił do Poznania. W czasie okupacji obowiązki dyrektora Zoo
pełnił niejaki R. Müller. Nowy dyrektor ograniczył się jedynie do naprawy
zniszczeń wojennych. Nie sprowadzono nowych zwierząt, ale zaplanowano
przeniesienie Ogrodu do Parku Kasprowicza, choć nie udało się zrealizować tego zamierzenia.
Ogród Zoologiczny mocno ucierpiał w wyniku
alianckich nalotów na Poznań w 1944 r. Zginęło większość zwierząt i zniszczono
wiele budynków. Wojnę przetrwało zaledwie 176 mieszkańców Zoo. Nie wszystkie
zwierzęta zginęły podczas nalotów. Po wyzwoleniu miasta w 1945 r., wojsko
nakazało zastrzelić zwierzęta uznane za niebezpieczne, jak słonie i wszystkie
drapieżniki. Niemniej podjęto wkrótce decyzję o reaktywowaniu Ogrodu
Zoologicznego na Jeżycach.
 |
| 12. Grota z alpinarium, fot. z 1968 r. |
Czasy powojenne
Pierwszym powojennym dyrektorem Zoo na
Jeżycach został Wiesław Rakowski, który wcześniej pełnił funkcję zastępcy
Kazimierza Szczerkowskiego. Najpilniejszym zadaniem, przed którym stanął nowy
dyrektor, była odbudowa Zoo ze zniszczeń wojennych. Do Poznania trafiły
zwierzęta ze zniszczonego Ogrodu Zoologicznego we Wrocławiu i likwidowanego Zoo
w Lesznie. Dyrektor Rakowski zmarł w 1948 r., a jego następcą został Bolesław
Witkowski. W 1955 r. do ogrodu zoologicznego na Jeżycach trafiła słynna słonica
Kinga, będąca piątym w historii tutejszego Zoo słoniem indyjskim. Wkrótce Kinga
(imię zostało wyłonione na drodze konkursu rozpisanego przez „Gazetę
Poznańską”) stała się najbardziej popularnym zwierzęciem w Zoo, mimo swego
niełatwego charakteru. Odwiedzający Ogród marzyli o zdjęciu z Kingą. Słonica
przebywała w jeżyckim Zoo do śmierci w 2003 r.
 |
| 13. Słonica Kinga. |
W latach pięćdziesiątych i
sześćdziesiątych Zoo, dzięki współpracy z wieloma europejskimi Ogrodami,
wzbogaciło się o wiele nowych, ciekawych lokatorów, jak choćby niedźwiedzica
polarna Vesta i hipopotam nilowy Jurek. Położono też nacisk na programy
edukacyjne.
 |
| 14. Ptaszarnia. |
W 1968 r. dyrektor Witkowski odszedł na
emeryturę, a zastąpił go Adam Taborski, który pozostał na stanowisku dyrektora
do 1982 r. W czasie jego kadencji, budowa Nowego Zoo na Białej Górze koło
Jeziora Maltańskiego, dobiega końca. Nowe Zoo zostało otwarte w 1974 r. Tam też
zaczęto przenosić niektóre zwierzęta z Jeżyc i innych ogrodów zoologicznych. Ustalono,
że nad Maltą będą eksponowane przede wszystkim zwierzęta jeleniowate. Zbudowano
tam dla nich obszerne wybiegi. Powstało też unikatowe insektarium, które
zaprojektował sam dyrektor Taborski. Dyrekcja Starego Zoo postanowiła
skoncentrować się na hodowli ptaków drapieżnych, ssaków kopytnych, gadów i
małych drapieżników. Do Poznania trafiają też, po raz pierwszy w historii,
gepardy.
 |
| 15. Pawilon płazów i gadów. |
W 1982 r. na czele Starego Zoo stanął Wincenty
Falkowski. Skupił się on przede wszystkim na niezbędnych remontach oraz
rozwijaniu współpracy z czołowymi ogrodami zoologicznymi na świecie, dzięki
którym poznańskie Zoo wzbogaciło się o nowe gatunki zwierząt. W 1985 r. miało
miejsce niecodzienne wydarzenie. W Starym Zoo, po raz pierwszy na świecie w
warunkach wiwaryjnych wykluło się pisklę orła cesarskiego, jednego z
najbardziej zagrożonych gatunków na świecie.
 |
| 16. Rzeźba wilka w Starym Zoo. |
Na początku lat dziewięćdziesiątych
przebudowano kolekcję zwierząt w Starym Zoo. Wyzbyto się gatunków pospolitych,
jak: jenoty, szopy, lamy, daniele, jelenie i kuny domowe. Zwolnione tym
sposobem wybiegi zapełniono unikatowymi okazami, m.in.: lwiatkami złotogłowymi,
psami leśnymi, kotami taraje, oposami pręgowanymi i kanguroszczurami.
 |
| 17. Rzeźba konia. |
Rozwinięto też program ochrony i reintrodukcji orłów przednich i rozmnażano z
powodzeniem karakale turkmeńskie, które prawie wyginęły. Zajęto się także samym
Ogrodem. Ochroną objęto starodrzew w parkowej części Zoo i odpowiednio
wyeksponowano także rzeźby wilka i konia.
 |
| 18. Pomnik lwa w Starym Zoo. |
Mimo stałej rozbudowy Nowego Zoo, dawny
Ogród Zoologiczny przy ul. Zwierzynieckiej nadal istnieje. 1 lipca 2009 r.
władze miejskie zdecydowały o przekształceniu Starego Zoo na ogólnodostępny
park z bezpłatnym wejściem. Na szczęście historia jednego z najstarszych
ogrodów zoologicznych na ziemiach polskich, jeszcze się nie skończyła. I
pomyśleć, że wszystko zaczęło się od żartu.
Źródło:
J. Śmiełowski, Stary Ogród Zoologiczny w Poznaniu, jego historia, obiekty i zwierzęta,
w: Jeżyce, „Kronika Miasta Poznania”,
nr 2, 2000.
Źródło
fotografii:
1. https://fotopolska.eu/304971,foto.html
2. https://fotopolska.eu/800184,foto.html
3. https://fotopolska.eu/639875,foto.html
4. https://fotopolska.eu/980012,foto.html
5. https://fotopolska.eu/497746,foto.html
6. https://fotopolska.eu/784990,foto.html
7. https://fotopolska.eu/554268,foto.html
8. https://fotopolska.eu/1089515,foto.html
9. https://fotopolska.eu/367622,foto.html
10. https://fotopolska.eu/1097029,foto.html
11. By Koroniec [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], from Wikimedia Commons
12. https://fotopolska.eu/256484,foto.html
13. By MOs810 [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], from Wikimedia Commons
14. https://fotopolska.eu/737998,foto.html
15. By MOs810 [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], from Wikimedia Commons
By MOs810 [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], from Wikimedia Commons
16. By Lukasz pob [CC BY-SA 3.0 pl (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/deed.en)], from Wikimedia Commons
17. https://fotopolska.eu/454598,foto.html
18. By MOs810 [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)], from Wikimedia Commons
Świetnie napisany artykuł.
OdpowiedzUsuń