M
|
inął
już niemal rok od naszej ostatniej podróży wehikułem czasu w przeszłość
Poznania. Ostatnio odwiedziliśmy stolicę Wielkopolski w 1835 r. Podczas tej
podróży miałem okazję porozmawiać m.in. z gen. Dezyderym Chłapowskim i Gustawem
Potworowskim. Dziś zobaczymy, jak wyglądał Poznań 15 lat później.
15 lat to niby niewiele, ale przez ten
czas sporo wydarzyło się w Poznaniu. Dla tych spośród Czytelników, którzy po
raz pierwszy przeczytają tekst z cyklu „Wehikuł czasu” przypomnę, że przenosimy
się w czasie, tym razem do Poznania w 1850 r. W trakcie tej podróży spotykam
się z kilkoma ciekawymi osobami i przedstawiam Wam relację z tych spotkań, ale
najpierw rzut oka na sytuację na świecie i w samym Poznaniu. Nie zabraknie też
informacji o wydarzeniach kulturalnych w tym czasie i może kilku ploteczek z
życia wyższych sfer. Zatem, zapraszam do wehikułu.
Świat
w roku 1850
Europa dochodzi do siebie po serii powstań
i rewolucji z lat 1848 – 1849 r., znanej jako „Wiosna Ludów”. Rewolucje wybuchły
w Paryżu, Wiedniu, Berlinie, na Półwyspie Apenińskim i w kilku krajach
niemieckich, a powstania o charakterze narodowowyzwoleńczym m.in.: na Węgrzech,
w Galicji i w Wielkopolsce. Sporo można napisać o tych wydarzeniach, ale nie
czas i miejsce na to. Najogólniej rzecz biorąc, Wiosna Ludów przyniosła poszerzenie
praw politycznych w kilku europejskich krajach, umocniła rolę burżuazji i
osłabiła władzę monarszą.
 |
| 1. Rewolucja lutowa we Francji 1848 r. |
W Francji rewolucja lutowa doprowadziła do
obalenia króla Ludwika Filipa w dynastii orleańskiej, bocznej linii dynastii
Burbonów, Rząd Tymczasowy proklamował II Republikę Francuską, a monarchia nad
Sekwaną przeszła ostatecznie do historii. Prezydentem Francji został Ludwik Napoleon
Bonaparte, bratanek cesarza Napoleona III, który już w 1851 r. dokona zamachu
stanu, a w 1852 r., wzorem wielkiego wuja, ogłosi się cesarzem Francuzów jako
Napoleon III.
 |
| 2. Ludwik Napoleon Bonaparte jako prezydent Francji. |
W sąsiedniej Wielkiej Brytanii od trzynastu lat, mniej lub
bardziej szczęśliwie, panuje królowa Wiktoria, mając u boku ukochanego męża,
księcia Alberta i gromadkę dzieci, które w przyszłości ożenią się lub wyjdą za
mąż za przedstawicieli niemal wszystkich europejskich dynastii, a pod koniec
życia, Wiktoria będzie nazwana „babką Europy”. Póki co jednak, głównym problemem
Wiktorii i jej premiera Johna Russella, była sytuacja w Irlandii, gdzie kilka
lat wcześniej wybuchła zaraza ziemniaczana, w efekcie której nastał tam głód, kryzys
ekonomiczny i emigracja dużej części mieszkańców wyspy, głównie do USA.
 |
| 3. Królowa Wiktoria i książę-małżonek Albert z dziećmi. |
Ważne wydarzenia miały miejsce w monarchii
austriackiej. W wyniku rewolucji wiedeńskiej w 1848 r., zmuszono do dymisji
wieloletniego kanclerza Klemensa von Metternicha, który od niemal czterdziestu
lat faktycznie rządził krajem. Metternich, człowiek o nieprzeciętnych
zdolnościach dyplomatycznych i wielkiej inteligencji, a przy tym znany
uwodziciel kobiet i symbol konserwatyzmu, został obalony przez rewolucję, którą
całe życie zwalczał.
 |
| 4. Barykady na ulicach Wiednia w 1848 r. |
Do abdykacji nakłoniono także upośledzonego umysłowo
cesarza Ferdynanda I Dobrotliwego, którego zastąpił młody, zaledwie
osiemnastoletni bratanek, Franciszek Józef I. Nikt chyba nie spodziewał się, że
ten przystojny i dobrze wykształcony młody człowiek, będzie panował w monarchii
naddunajskiej aż do 1916 r., czyli przez 68 lat!
 |
| 5. Młody cesarz Franciszek Józef I. |
Franciszek Józef, wraz z królową
Wiktorią, staną się symbolami XIX stulecia. Póki co jednak, młody cesarz ma nie
lada problem. Na Węgrzech wybuchło powstanie, które o mało nie doprowadziło do
rozpadu monarchii. Upokorzony cesarz zmuszony był prosić o pomoc Rosję. Car
Mikołaj I z przyjemnością wysłał na Węgry stutysięczną armię pod dowództwem
feldmarszałka Iwana Paskiewicza, tego samego, który w 1831 r. stłumił powstanie
listopadowe. Paskiewicz wraz z Austriakami zdusił w 1849 r. aspiracje narodowe
Węgrów. Jednym z dowódców powstania węgierskiego był weteran powstania
listopadowego, gen. Józef Bem. Bem wraz z grupą polskich oficerów, przekroczył granicę
turecką i złożył broń. Wstąpił następnie na służbę Imperium Osmańskiego,
przeszedł na islam i przyjął imię Murad Pasza. Został przyjęty do armii
tureckiej i wysłany do Aleppo w dzisiejszej Syrii, gdzie zmarł w 1850 r.
 |
| 6. Pomnik gen. Józefa Bema w Budapeszcie. |
W Rosji żelazną ręką panuje od 1825 r.
Mikołaj I, zwany „żandarmem Europy”. Pod wpływem Wiosny Ludów w Europie, car
jeszcze bardziej dokręca śrubę poddanym. Taki stan potrwa do 1855 r., kiedy
Mikołaj umrze w trakcie wojny krymskiej, przegranej przez Rosję w starciu z
Anglią, Francją i Turcją.
Sporo działo się także za oceanem. W 1848
r. USA zakończyły zwycięsko wojnę z Meksykiem. Na mocy traktatu pokojowego w
Guadalupe Hidalgo, Meksyk utracił połowę swego terytorium. Stany Zjednoczone
uzyskały ogromne obszary odpowiadające dzisiejszym stanom: Kalifornia, Arizona,
Nowy Meksyk, Nevada, Utah, Teksas oraz częściowo Oklahoma, Kolorado, Wyoming i
Kansas. Ziemie te należały najpierw do Hiszpanii, a w momencie uzyskania
niepodległości przez Meksyk w 1821 r., stały się częścią tego państwa, choć
były słabo zaludnione, a zwierzchnictwo Meksyku nad tymi terytoriami było
czysto teoretyczne. Przez lata jednak napływali tam Amerykanie, do tego
stopnia, że wkrótce stali się tam licząca się grupą narodowością, W 1848 r.
wybuchała wielka gorączka złota w Kalifornii, co przyciągnęło do tego stanu
tysiące poszukiwaczy złota i przygód. Dotychczasowe niewielkie osady: San
Francisco i Los Angeles, stały się dużymi miastami.
 |
| 7. Poszukiwacze złota w Kalifornii. |
Zwycięstwo miało jednak
swoją cenę. Politycy Amerykańscy spierali się, czy na nowo przyłączonych
terytoriach należy zabronić niewolnictwa, czy też zezwolić na posiadanie niewolników. Te
spory pogłębiły różnice pomiędzy stanami południowymi i północnymi, co
doprowadzi już wkrótce do wybuchu wojny secesyjnej.
Kultura
i sztuka w 1850 r.
W malarstwie europejskim zachodzą spore zmiany.
Romantyzm odchodzi już w przeszłość, a we Francji właśnie rodzi się realizm,
który wkrótce rozleje się także na inne kraje europejskie. Malarze-realiści
koncentrują się na życiu zwykłych ludzi, malując sceny rodzajowe z ich życia.
 |
| 8. Gustave Coubert "Chłopi wracają z jarmarku". |
Stosują przy tym uproszczone środki wyrazu. Realizm oznacza zerwanie zarówno z
romantyzmem, jak i akademizmem. Głównym przedstawicielem realizmu był francuski
artysta Gustave Coubert, zajmujący się przede wszystkim malarstwem pejzażowym i
portretowy. Innym wybitnym malarzem-realistą z Francji był Jean-François
Millet. Jego twórczość to przede wszystkim sceny z życia chłopów.
 |
| 9. Jean-Francoise Millet "Kobiety zbierające kłosy". |
Zupełnie odmienna była sztuka angielskich
tzw. „prerafaelitów”. Oni również przeciwstawiali się sztuce akademickiej, ale
ich malarstwo był także dalekie od realizmu. Prerafaelici to stowarzyszenie
artystyczne założone w 1848 r. w Londynie. Jego członkami byli m.in.: John
Everett Millais, William Holman Hunt oraz bracia Rosetti: Dante Gabriel i
William Michael.
 |
| 10. J. E. Millais "Ofelia". |
Głosili oni potrzebę powrotu do czystej sztuki, wzorując się
na twórczości wczesnego renesansu włoskiego z XIV i XV wieku, a więc jeszcze
przed Rafaelem, stąd nazwa tej grupy malarskiej. Prerafaelici sięgali chętnie
po tematykę biblijną, legendy arturiańskie czy dzieła Szekspira. Ich obrazy są
niezwykle barwne i pełne symboli.
 |
| 11. D. G. Rosetti "Dzieciństwo Maryi". |
O literaturze połowy XIX stulecia można
napisać kilka artykułów, ale niestety, nie ma tu na to miejsca. Dość wspomnieć
tylko o kilku gigantach literatury. W szczytu powodzenia i mocy twórczych jest
Charles Dickens. Do 1850 r. wydał już swoje wybitne dzieła: Klub Pickwicka, Olivier Twist, Nicholas
Nickelby i Magazyn osobliwości. W
1850 r. zaś ukazuje się David Copperfield.
 |
| 12. Charles Dickens wśród postaci ze swoich powieści. |
Literatura francuska tego okresu to wielu wybitnych twórców, ale trudno pominąć
tu Victora Hugo i Aleksandra Dumas-ojca. Hugo ma już za sobą dramaty: Hernani, Lukrecja Borgia i Maria Tudor
oraz słynną powieść Katedra Marii Panny w
Paryżu (w Polsce znana jako Dzwonnik
z Notre Dame), ale świat będzie jeszcze
musiał poczekać na Nędzników. Aleksander
Dumas-ojciec zarabia miliony na wybitnych powieściach z gatunku „płaszcza i
szpady”, zdobywających tysiące czytelników. Niestety, Dumas lubił żyć ponad
stan, więc wydawał więcej niż zarabiał, tonąc w długach. Kilka lat przed
interesującym nas rokiem 1850, ukazała się trylogia o przygodach d’Artagnana i
trzech muszkieterów: Portosa, Atosa i Aramisa (Trzej muszkieterowie, Dwadzieścia
lat później, Wicehrabia de Bragelonne),
a także Hrabia Monte Christo i Królowa Margot.
 |
| 13. Okładka "Hrabiego Monte Christo". |
Jeśli chodzi o Polskę,
to jedenaście lat przed naszą podróżą, zadebiutował wybitny pisarz i prawdziwy
tytan pracy, Józef Ignacy Kraszewski. Co prawda, jest już znanym pisarzem, ale
najlepsze lata ma jeszcze przed sobą. Jego dorobek to ok. 230 powieści, kilka
sztuk teatralnych, opowiadania, wiersze, tysiące artykułów, felietonów oraz recenzji
teatralnych i muzycznych. Kraszewski ma już za sobą kilka bardzo udanych
powieści, m.in.: Mistrza Twardowskiego,
znakomitą „powieść współczesną”: Latarnia
czarnoksięska, powieść historyczną w stylu Waltera Scotta Zygmuntowskie czasy i kilka „powieści
ludowych”, w tym Historię Sawki.
Dalej tworzy Aleksander Fredro, choć najlepsze komedie już napisał.
 |
| 14. Józef Ignacy Kraszewski w młodym wieku. |
Wiele można napisać o muzyce połowy XIX
stulecia, ale ze względu na ograniczoną objętość tego artykułu, skupię się tylko
na dwóch gigantach opery, którzy, choć byli rówieśnikami, reprezentowali
zupełnie różne tradycje muzyczne. Mowa tu oczywiście o Giuseppe Verdim i
Richardzie Wagnerze. Pierwsza opera Verdiego Oberto miała swoją prapremierę w 1839 r., ale dopiero trzecia z
kolei Nabucco, przyniosła mu sławę i uznanie we Włoszech.
 |
| 15. Młody Giuseppe Verdi. |
Słynny chór izraelskich
niewolników z tej opery: Va, pensiero,
sull’ali dorate stał się nieoficjalnym hymnem włoskich patriotów, dążących
do zjednoczenia kraju. Sam Verdi był gorącym patriotą, a w swoich utworach
przemycał treści narodowe. Zwolennicy zjednoczenia Półwyspu Apenińskiego i
wyzwolenia północnych obszarów Włoch spod władzy austriackiej, wypisywali na
murach słowa: „VIVA VERDI” co było
hołdem dla wielkiego kompozytora, ale także akronimem hasła: „VIVA Vittorio Emanuele
Re D’italia!” („Niech żyje Wiktor
Emanuel, król Włoch!”).
 |
| 16. "VIVA VERDI!". |
W 1850 r. ma miejsce prapremiera piętnastej opery w
dorobku kompozytora Stiffelio, jednakże
opera ta nie należy do najwybitniejszych spośród jego dzieł i rzadko
jest wystawiana. Do tego momentu, kompozytor miał już w swoim dorobku takie dzieła,
jak: Ernani, Atylla, Makbet, Korsarz i wspomniane Nabucco.
Wagner to z kolei piewca Niemiec i
wielkości niemieckiej kultury. Inspiracje do swych monumentalnych oper czerpał
z mitologii celtyckiej i germańskiej oraz historii Niemiec. Do 1850 r., swe
prapremiery miały już wybitne opery tego kompozytora: Rienzi, Holender tułacz i
Tannhäuser.
 |
| 17. Młody Richard Wagner. |
W czasie naszej wizyty,
czyli w roku 1850, ma miejsce prapremiera jego kolejnego wielkiego dzieła: Lohengrin. W operze, której akcja toczy
się w X w., wątki historyczne (wyprawa księcia saskiego Henryka Ptasznika
przeciw Węgrom), przeplatają się z legendą o rycerzu zmienionym w łabędzia i
legendami arturiańskimi (tytułowy Lohengrin był synem Parsifala, jednego z
rycerzy Okrągłego Stołu i poszukiwacza Świętego Graala).
 |
| 18. Lohengrin. |
Poznań
w 1850 r.
Życie w Poznaniu i całym zaborze pruskim, powoli
wracało do normy po gorącym okresie lat 1846 – 1848 r. Wykryty spisek,
zmierzający do wybuchu trójzaborowego powstania w 1846 r. i liczne aresztowania,
nie wpłynęły na rezygnację z walki zbrojnej. Grupa mieszczan, inteligencji,
chłopów i zmian, wśród których znajdowali się m.in.: Walenty Stefański drukarz
i wydawca, poeta Ryszard Berwiński, adwokaci: Jakub Krauthofer-Krotoski i
Władysław Niegolewski, filozof Karol Libelt oraz chłop Maciej Palacz, dążyła do
wywołania powstania.
 |
| 19. Władysław Niegolewski. |
Większość z nich została aresztowana i stanęła przez sądem
po wykryciu spisku w 1846 r., ale uwolniono ich w następstwie berlińskiej
Wiosny Ludów. Później ci sami ludzi stanęli na czele wielkopolskiej Wiosny
Ludów.
 |
| 20. Powstanie berlińskie 1848 r. |
Po jej upadku, władze pruskie wprowadziły stan oblężenia, trwający do
1849 r., co utrudniało dalszą walkę polityczną. Mimo to, w 1848 r. działacze
wielkopolscy pod kierownictwem Gustawa Potworowskiego, Augusta Cieszkowskiego i
Karola Libelta, utworzyli Ligę Polską, której zadaniem była legalna walka o
interesy Polaków w zaborze pruskim. Jej organem prasowym była „Gazeta Polska”,
wydawana i redagowana przez Hipolita Cegielskiego. Centrala Ligii została
wprawdzie rozwiązana w 1850 r., ale przez jakiś czas działały jeszcze lokalne koła
tej organizacji. Na forum parlamentu pruskiego, walczyć o interesy Polaków
miało Koło Polskie, założone w 1849 r.
 |
| 21. August Cieszkowski. |
Po upadku ruchu powstańczego, obóz
dotychczasowych „spiskowców” uległ w zasadzie rozbiciu. Teraz główna rolę w
życiu społeczno-gospodarczym w Wielkopolsce przejęli organicznicy. Po śmierci
Karola Marcinkowskiego w 1846 r., nieformalnym przywódcą organiczników został
Hipolit Cegielski (1813 – 1868). Nic więc dziwnego, że od spotkania z nim
rozpocząłem swą wędrówkę po Poznaniu 1850 roku.
 |
| 22. Hipolit Cegielski. |
Filolog
i fabrykant
Hipolit Cegielski mógłby swoim życiorysem
obdarzyć kilka osób. Dzięki własnej pracy i determinacji skończył studia
filologiczne na Uniwersytecie Berlińskim, został nauczycielem w słynnym
gimnazjum Marii Magdaleny, ale kiedy władze nakazały mu przeprowadzić rewizję w
kwaterach uczniowskich w 1846 r., odmówił i stracił atrakcyjną posadę.
 |
| 23. Dyplom ukończenia studiów przez Cegielskiego. |
Aby
utrzymać rodzinę, założył w Bazarze sklep z artykułami żelaznymi. Wkrótce
otworzył warsztat, a później fabrykę produkującą narzędzia i maszyny rolnicze. Cegielski
angażował się chyba we wszystkie inicjatywy organicznikowskie, nie zaprzestał
jednak pracy naukowej, pisząc i wydając książki o poezji i historii literaturze
polskiej.
Cegielskiego spotkałem w kantorze
warsztatu przy ulicy Butelskiej (Woźnej), w którym produkowano i naprawiano
maszyny rolnicze. Cegielski przeglądał księgi rachunkowe, a jednocześnie
nanosił poprawki do kolejnego artykułu, który zamierzał opublikować w swojej „Gazecie
Polskiej”.
Hipolit
Cegielski. Zachciejcie
Panie spocząć. Daruj niewygody, ale warsztat niedawno dopiero nabyłem, ledwie
dziesięciu robotników w nim pracuje, roboty wiele, a urządzić kantoru nie ma
czasu. Wielokrotnie już moja żona Walentyna powtarzała, bym lepsze sprzęty tu
wstawił, ale ja jej mówię, że warsztat to nie salony i tu raczej o lemieszach i
motykach winno się myśleć, a nie o fotelach i szezlongach. Czym mogę Panu
szanownemu służyć? Chcesz dowiedzieć się czegoś o mym życiu. To, żem doktor
filozofii i były nauczyciel w gimnazjum Marii Magdaleny, wiesz zapewne. Tak to się
już w mojem życiu złożyło. Nie mogłem przeszukiwać kwater uczniów, bo to robota
policji, a nie nauczycieli. Jakbyśmy wtedy w oczach uczniów wyglądali? Żyć
jednak z czegoś trzeba, tem bardziej, że ożeniłem się. Karol Marcinkowski
zaproponował mi założenie składu z artykułami żelaznymi w Bazarze.
 |
| 24. Hotel Bazar w 1851 r. |
Ja, który
dotąd życie spędziłem nad książkami, miałbym zmienić się w handlarza żelazem?
Wielu śmiało się ze mnie nazywając „filozofem, co gwoździami handluje”. Ja nic
sobie z tego nie robiłem, wszak należało pomyśleć o rodzinie. Zabrałem się więc
za tę robotę, jak wcześniej za objaśnianie poezji – z zapałem. Nadeszły jednak
krwawe dni kwietniowe roku 48. Sam nie przyłączyłem się do walk. Nie stworzony
jestem do szabli i karabinu. Powołaniem mojem jest walka piórem, dlategóż
założyłem „Gazetę Polską”, aby pisać o potrzebie braterstwa wszelkich stanów w
obronie narodowości i cywilizacyjnem podniesieniu narodu naszego. Rewolucja,
jak pan wiesz, skończyła się klęską. Ciż, którzy przewidywali takie zakończenie,
teraz tryumfować mogą. Ja sam, choć nie popieram walki zbrojnej, ciężko
przeżyłem kolejną narodową klęskę. Utwierdziła mnie ona tylko w przekonaniu, że
droga do wolności nie przez powstania wiedzie. Musimy nauczyć się żyć także na
co dzień. Nic trudnego zginąć za ojczyznę, ale żyć dla niej, znosić codzienny
trud, pracować i bronić narodowości, oto prawdziwa sztuka. Teraz najważniejszem
zadaniem, przed którym każdy Polak staje, to trzymać się swojej ziemi, bronić
narodowości, pracować, budować przemysł, handel, rolnictwo i się kształcić
nieustannie. Jeśli chcemy współzawodniczyć z Niemcami, musim pracować ciężej i
wszystko robić lepiej. Ja sam swoich robotników pilnować musze, żeby robili
dobrze i na czas. Nie boję się brać kredytów pod zastawa całego majątku, choć
żona i teściowa drążą o naszą przyszłość. Teraz jednak pożegnać cię muszę, bo
robota w rękach się pali.
Ciąg dalszy nastąpi…
Źródło
fotografii:
1. Henri Félix Emmanuel Philippoteaux [Public domain], via Wikimedia Commons
2. By Internet Archive Book Images [No restrictions], via Wikimedia Commons
3. Franz Xaver Winterhalter [Public domain], via Wikimedia Commons
4. By Werner, F. (lithographer) [Public domain], via Wikimedia Commons
5. By Johann Ranzi [Public domain], via Wikimedia Commons
6. Stako at the Polish language Wikipedia [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
7. Charles Christian Nahl [Public domain], via Wikimedia Commons
8. Gustave Courbet [Public domain or Public domain], via Wikimedia Commons
9. Jean-François Millet [Public domain], via Wikimedia Commons
10. John Everett Millais [Public domain], via Wikimedia Commons
11. Dante Gabriel Rossetti [Public domain], via Wikimedia Commons
12. William Holbrook Beard [Public domain], via Wikimedia Commons
13. By Paul Gavarni Поль Гаварни (рисунок Дантеса после побега) / Тони Джоханно (обложка журнала) (Bibliothèque nationale de France) [Public domain or Public domain], via Wikimedia Commons
14. By Wincenty Smokowski (1797-1876) (ptpn.locloud.pl) [Public domain], via Wikimedia Commons
15. See page for author [Public domain], via Wikimedia Commons
16. Di sconosciuto [Public domain], attraverso Wikimedia Commons
17. By Meyer, V. (https://edit.elte.hu/xmlui/handle/10831/5969) [Public domain], via Wikimedia Commons
18. By Creator:August von Heckel [Public domain], via Wikimedia Commons
19. By Anonymous plate [Public domain], via Wikimedia Commons
20. See page for author [Public domain], via Wikimedia Commons
21. By Maksymilian Fajans (1827-1890) [Public domain or Public domain], via Wikimedia Commons
22. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hipolit_Cegielski.jpg
23. State Archive in Poznań [Public domain or CC0], via Wikimedia Commons
24. http://fotopolska.eu/234338,foto.html
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz