|
D
|
nia 17 marca 1895 r. na zamku
Bertholdstein w austriackiej Styrii, w otoczeniu niezwykłych dzieł sztuki, zmarł
Władysław Kościelski, znany na dworach europejskich jako Sefer Pasza, dawny
dostojnik turecki, a przede wszystkim polski patriota i agent Hotelu Lambert. Choć
pochodził z Kujaw, emocjonalnie związał się z Wielkopolską.
Jego życiorys to temat na powieść
sensacyjną, albo niezły serial. Walczył w czasie Wiosny Ludów, przyjaźnił się z
Mikołajem Bakuninem, ojcem anarchizmu, zetknął z Karolem Marksem i znał Georges
Sand. Później podarował swojego konia cesarzowi Napoleonowi III, związał się z
Hotelem Lambert, współpracował z Michałem Czajkowskim (Sadykiem Paszą), a w
końcu wstąpił na służbę turecką, choć nie zdecydował się przyjąć islamu, jak
generał Józef Ben (Murad Pasza), czy wspominany Czajkowski. Walczył ponadto w
wojnie krymskiej i był inwestorem Kanału Sueskiego. Pośrednio dzięki niemu wielkopolski
Miłosław stał się centrum kultury i sztuki. Oto sylwetka tego niezwykłego
człowieka.
 |
| 1. Władysław Kościelski. |
Z
Szarleja do Paryża
Bohater naszej opowieści, Władysław
Kościelski herbu Ogończyk urodził się 24 października 1818 roku w kujawskiej
miejscowości Szarlej w powiecie inowrocławskim. Był synem Józefa i Kunegundy z
Rokitnickich. Jego rodzina należała do zamożnych i wpływowych. Pobierał
początkowo nauki w domu, a później, w latach 1832 – 1837, uczył się w słynnym
gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu. Mieszkał na stancji u samego profesora
Jana Mottego, ojca Marcelego, autora znakomitych Przechadzek po mieście.
W szkole lub na stancji zapewne zetknął się z młodym Hipolitem Cegielskim.
Cegielski, związany ze szkołą jako jej uczeń, a późnej nauczyciel, był
przyjacielem i szwagrem Marcelego, a zięciem profesora Jana.
 |
| 2. Ogończyk, herb Kościelskich. |
Po ukończeniu szkoły Władysław odbył
obowiązkową służbę wojskową w pruskim 1. Pułku Kirasjerów we Wrocławiu. W
wojsku musiało mu się spodobać, skoro zdecydował się pozostać w nim jeszcze
trochę. Po kilku latach wystąpił jednak z armii pruskiej, ale już w stopniu
porucznika landwery. Jak na młodego ziemianina przystało, Kościelski wrócił w
rodzinne strony i zajął się majątkiem we wsi Witowy. Niedługo jednak przyszło
mu wieść życie spokojnego szlachcica. Postanowił zaangażować się działalność
narodowowyzwoleńczą i przyłączył do ruchu spiskowego, którego celem był wybuch
trójzaborowego powstania w roku 1846. Plan się nie powiódł, spisek został
wykryty, ale Kościelski wraz z wieloma innymi, aresztowany. W więzieniach na
Cytadeli w Poznaniu i w berlińskim Moabicie spędził niemal półtora roku. Jego
przewiny musiały być nieduże, albo nie udowodniono mu winy, skoro wyszedł z
więzienia jeszcze przed słynnym procesem berlińskim, w sierpniu 1847 roku.
Kiedy wybuchła Wiosna Ludów w Wielkim Księstwie
Poznańskim, Kościelski nie pozostał bierny. Zorganizował oddziały zbrojne
złożone z mieszkańców ziemi inowrocławskiej i trzemeszeńskiej. Później, na
przemian prowadził negocjację z generalicją pruską, to znowu walczył w
szeregach powstańczych. Bił się między innymi w bitwach pod Miłosławiem i
Sokołowem. Według części źródeł, Kościelski miał nawet zostać adiutantem
Ludwika Mierosławskiego. Więcej o przebiegu powstania w Wielkim Księstwie
Poznańskim w tekście: W każdym razie,
kiedy trwały jeszcze walki partyzanckie, Kościelski znalazł się w Berlinie,
gdzie był jednym z sygnatariuszy aktu o utworzeniu Ligi Polskiej 25 czerwca
1848 r. Liga miała być politycznym reprezentantem Polaków w zaborze pruskim.
Wkrótce nasz bohater opuścił Berlin i
wyjechał do Paryża. Tam, co może budzić zdumienie, zaprzyjaźnił się z rosyjskim
rewolucjonistą i teoretykiem anarchizmu, Michaiłem Bakuninem. Polski szlachcic
przyjacielem rosyjskiego anarchisty? Widać Kościelski wyżej od poglądów
politycznych stawiał wspólną walką z caratem. Bakunin poprosił Kościelskiego o
przysługę.
 |
| 3. Michaił Bakunin. |
Otóż, w piśmie „Neue Rheinische Zeitung”, której redaktorem był sam
Karol Marks, pojawił się artykuł przypisywany Georges Sand, francuskiej
pisarce, feministce, znanej w Polsce głównie z romansu z Chopinem, oskarżający
Bakunina, iż był carskim agentem. Kościelski przekonał Sand, aby ta napisała
list zaprzeczający tym pogłoskom. Pisarka przystała na to, a Kościelski z jej
listem pojechał do Kolonii, gotów wyzwać Marksa na pojedynek, jeśli ten nie
opublikuje listu. Marks zgodził się na publikację, a Kościelski wręczył mu
jeszcze 2 tys. talarów na obronę sprawy polskiej na łamach gazety.
 |
| 4. Georges Sand, rysunek autorstwa Alfreda de Musset. |
Próżniak
i utracjusz
Kościelski wrócił do Paryża i rzucił się w
wir życia towarzyskiego, co naraziło go na posądzenia o skłonność do
próżniaczego życia i miano utracjusza. Ponoć nasz bohater miał kiedyś wybrać
się na konną przejażdżkę po Lasku Bulońskim na grzbiecie swojego ulubionego
konia czystej krwi arabskiej. Koniem zachwycił się ówczesny prezydent Francji
Ludwik Napoleon Bonaparte, który przysłał swojego adiutanta z propozycją zakupienia
konia. Kościelski początkowo nie zamierzał sprzedawać rumaka, ale kiedy
dowiedział się, kim jest chętny, natychmiast oddał konia za darmo. Prezydent,
który w 1852 r. ogłosił się cesarzem Francuzów jako Napoleon III, nie zapomniał
mu tego gestu.
 |
| 5. Cesarz Napoleon III. |
W tym samym czasie Kościelski zbliżył się
do Hotelu Lambert, polskiej konserwatywnej organizacji emigracyjnej w Paryżu,
na czele której stał Książę Adam Jerzy Czartoryski. Czartoryski odrzucał
powstanie jako sposób na odzyskanie niepodległości przez Polską, opowiadając
się za dyplomacją, współpracą z dworami Europy przeciw zaborcom i ciągłym
przypominaniu światu, że Polacy chcą niepodległości.
 |
| 6. Książę Adam Jerzy Czartoryski. |
Nad
Bosforem
Wiosna Ludów szybko zakończyła się w
Wielkopolsce, ale trwała jeszcze na Węgrzech. Kościelski postanowił się do niej
przyłączyć i w 1849 r. wyjechał na Węgry drogą morską, ale nie zdążył.
Powstanie upadło, a Kościelski znalazł się w Turcji. Zgłosił się wówczas do Michała
Czajkowskiego, który przebywał w Turcji od 1841 r., jako wysłannik Hotelu
Lambert. Czajkowski w 1850 r. przeszedł na islam i zmienił imię na Sadyk Pasza.
 |
| 7. Michał Czajkowski (Sadyk Pasza). |
Skierował on Kościelskiego do tureckiej wówczas Bułgarii, aby zorganizował
pomoc dla Polaków, którzy walczyli na Węgrzech, ale w obliczu klęski
przekroczyli granicę turecką i zostali internowani. W krótkim czasie Kościelski
nauczył się tureckiego i pomagał Polakom, jak tylko mógł. Wsławił się między
innymi rozwojem polskiej osady zwanej Adampolem, a założonej w 1842 r. przez
księcia Czartoryskiego z myślą o polskich uchodźcach (obecnie wieś Polonezköy).
Kiedy francuski pisarz, prekursor naturalizmu Gustave Flaubert podróżował po
Turcji, to właśnie Kościelski gościł go w Adampolu. W międzyczasie nasz bohater
został agentem Hotelu Lambert w Stambule, ale przekazywał też informacje
wywiadowcze rządowi francuskiemu.
Z czasem stosunki Kościelskiego z Sadykiem
Paszą (Czajkowskim) zepsuły się. Ten ostatni oczerniał naszego bohatera przed
Hotelem Lambert i władzami tureckimi. W 1852 r. zmęczony Kościelski wyjechał z
Turcji. Wystarał się o zgodę władz pruskich na powrót w rodzinne strony. Nie
wiadomo jednak jak długo przebywa nad Wartą. Lata 1852 – 1854 należą do
najbardziej tajemniczych w życiorysie Kościelskiego. Pewne ślady w źródłach
wskazują, że nasz bohater szukał w tym czasie przygód… w Algierii. Na wieść o
wybuchu wojny krymskiej w 1853 r. pomiędzy Rosją z jednej strony, a Turcją,
Anglią, Francją i Sardynią z drugiej, Kościelski wrócił do Stambułu i
zaoferował swe usługi sułtanowi Abdülmecidowi I.
 |
| 8. Sułtan Abdulmecid I. |
Mocarstwa sprzymierzone wystąpiły przeciw
Rosji aby zahamować jej ekspansję na Bałkany i uniemożliwić rozbicie Imperium
Osmańskiego, co mogłoby zakłócić równowagę sił w tej części kontynentu. W lutym
1854 r. Kościelski był już w Stambule, gdzie zgłosił chęć walki w szeregach
armii tureckiej przeciwko Rosji. Został przyjęty do wojska w stopniu
pułkownika. Początkowo jednak nie ruszył na front, a zajmował się
organizowaniem zaopatrzenia dla wojsk francuskich, sprzymierzeńców Turcji. Na
Krym trafił dopiero w 1855 r. Nie wiadomo dokładnie jak wyglądała jego służba w
czasie wojny. Przypisywano mu udział w słynnej szarży kawaleryjskiej w bitwie
pod Bałakławą, ale jest to nader wątpliwe. Jak już wspominałem, w biografii
Kościelskiego nie brakuje białych plam. W każdym razie w czasie wojny
Kościelski zmienił imię na Sefer Pasza, ale bez zmiany wyznania. Wojnę
zakończył w stopniu generała.
Po podpisaniu pokoju w Paryżu w 1856 r.,
Sefer Pasza pozostał w służbie tureckiej, choć prawdopodobnie uzyskał też
obywatelstwo Francji. Ciekawe, czy zadecydowały o tym jego wcześniejsze
kontakty z Napoleonem III (sprawa konia arabskiego), czy cenne usługi, jakie
oddał dla Francji w czasie wojny i po jej zakończeniu. Kościelski bowiem
zaprzyjaźnił w tym czasie z wielkim wezyrem Reszydem Paszą i uzyskał dostęp do
wielu tajemnic rządu tureckiego, którymi dzielił się z Francuzami i Hotelem
Lambert. Jego wpływy w Stambule rosły. W 1861 r., po śmierci sułtana
Abdülmecida I, na tron wstąpił jego brat, Abdülaziz I. Sefer Pasza, który
musiał być naprawdę popularny w tureckich sferach rządowych, został mianowany
marszałkiem dworu, a w 1863 r. objął funkcję generalnego inspektora jazdy
tureckiej.
 |
| 9. Sułtan Abdulaziz I. |
Milioner emeryt
Kościelski, czy raczej Sefer Pasza, często
podupadał na zdrowiu. Narzekał zwłaszcza na płuca. Od końca lat pięćdziesiątych
każdą niemal zimę spędzał w Egipcie, gdzie zaprzyjaźnił się z kedywem Ismailem
Paszą.
 |
| 10. Kedyw Egiptu Ismail Pasza. |
Kościelski musiał mieć dar zjednywania sobie ludzi. Dzięki rozlicznym
znajomościom, Sefer Pasza kupił duży pakiet akcji Kampanii Kanału Sueskiego,
spółki zajmującej się budową kanału łączącego Morze Śródziemne z Morzem
Czerwonym. Kanał uroczyście otwarto 17 listopada 1869 r. z udziałem wielu
koronowanych głów Europy. Ismail Pasza, znany miłośnik muzyki operowej, zamówił
na tę okoliczność operę w samego Giuseppe Verdiego, żądając tylko, aby jej akcja
toczyła się w starożytnym Egipcie. Niestety, mistrz nie śpieszył się i nie
zdążył na czas ukończyć Aidy, bo
oczywiście o tej operze mowa. Otwarcie Kanału uczczono wystawiając inną operę
Verdiego Rigoletto, a prapremiera Aidy odbyła się dopiero dwa lata później
w Kairze. Wracając jednak do Sefera Paszy, to inwestycja w budowę Kanału
okazała się strzałem w dziesiątkę. Nasz bohater, który pewnie też brał udział w
uroczystej inauguracji tej ważnej drogi wodnej, zarobił miliony. Założył
również hodowlę koni czystej krwi arabskiej, które wysyłał do całej Europy.
Wiele z nich trafiło na ziemie polskie.
 |
| 11. Otwarcie Kanału Sueskiego w 1869 r. |
Zmęczony wieloletnią służbą nad Bosforem i
swymi dotychczasowymi przygodami, Kościelski postanowił przejść na emeryturę.
Podziękował więc sułtanowi za służbę i w 1873 r. kupił średniowieczny zamek Bertholdstein
w Austrii (konkretnie w Styrii), gdzie osiadł na stałe w 1879 r. Zajął się
wtedy kolekcjonowaniem dzieł sztuki, mebli, kamieni szlachetnych, ceramiki i
broni orientalnej, a także hodował konie.
 |
| 12. Zamek Bertholdstein. |
Władysław Kościelski, Sefer Pasza, zmarł
bezpotomnie w swoim zamku 17 marca 1895 roku. Część swoich ogromnych zbiorów
przekazał na rzecz zamku na Wawelu, część zapisał na rzecz różnych fundacji
naukowych, zaś swoim głównym spadkobiercą uczynił bratanka, Józefa Teodora
Kościelskiego (1845 – 1911), znanego mecenasa kultury i sztuki, kolekcjonera i filantropa.
Za spadek po stryju Józef Teodor kupił dobra miłosławskie w obecnym powiecie
wrzesińskim, wraz z tamtejszym pałacem. W 1899 r. w pobliżu pałacu Henryk
Sienkiewicz w towarzystwie wielu znakomitych gości odsłonił pierwszy na
ziemiach polskich pomnik Juliusza Słowackiego. Tak oto ogromny majątek
Kościelskiego przyczynił się do rozwoju kultury w Wielkopolsce.
 |
| 13. Pałac Kościelskich w Miłosławiu, zdjęcie z pocz. XX w. |
Kościelski, choć pochodził z Kujaw, a
większość życia spędził za granicą, to najwyraźniej szczerze kochał
Wielkopolskę. Warto pamiętać o tym niezwykłym człowieku.
 |
| 14. Władysław Kościelski. |
Bibliografia:
P.
Cichosz, Władysław Kościelski jako Agent Główny Hotelu Lambert w Stambule w
latach 1850 – 1852, „Annales Universitatis Mariae-Curie-Skłodowska
Lublin-Plonia. Sectio F”, vol. LXI, 2006.
S.
Kieniewicz, Władysław Kościelski 1818 – 1895-03-17, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/wladyslaw-koscielski
[dostęp: 16.10.2019].
J. Sobczak, Sefer Pasza czyli Władysław
Kościelski, w: Tajemnicza Wielkopolska, praca zbiorowa pod redakcją
Zygmunta Roli, Poznań 2000.
Fotografie:
1. See page for author [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
2. POL_COA_blank.svg: Tadeusz Gajl, vector version: Bastianow,Białobłocki v. Ogończyk.svg: Waćpan,Modification and arrangement of the elements: AvalokitesvaraThis W3C-unspecified vector image was created with Inkscape. [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)]
3. Nadar [Public domain]
4. Alfred de Musset [Public domain]
5. After Franz Xaver Winterhalter [Public domain]
6. See page for author [Public domain]
7. [1] [Public domain]
8. Pera Museum [Public domain]
9. Stanisław Chlebowski [Public domain]
10. [1] [Public domain]
11. Сканирование: Владимир Васильев [Public domain]
12. Zeitblick [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
13. https://fotopolska.eu/374054,foto.html
14. autor nieznany [Public domain]
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz