Od Śluzy Katedralnej do powstania ICHOT

Dziś po raz kolejny mam przyjemność zaprezentować Czytelnikom artykuł autorstwa Agnieszki Wiśniewskiej. Tekst poświęcony został historii Śluzy Katedralnej, pozostałości po pruskich fortyfikacjach Ostrowa Tumskiego. Zapraszam serdecznie.

J

uż wkrótce nastąpi otwarcie Interaktywnego Centrum Historii Ostrowa Tumskiego Bramy Poznania. Będzie to nowoczesne muzeum, którego część stanowić będą pozostałości dawnej Śluzy Katedralna. Pora opowiedzieć o jej historii.

Twierdza Poligonalna powstawała w Poznaniu w latach 1828 – 1869. Zbudowanie licznych fortyfikacji i umocnień miało wielki wpływ na rozwój miasta. Głównym elementem Twierdzy był duży fort umiejscowiony na Wzgórzu Winiarskim ( stąd nazwa Fort Winiary ), zwanym

zwanym obecnie Cytadelą. W skład Twierdzy Poligonalnej wchodziły także umocnienia na prawym brzegu Warty czyli obszar od Ostrowa Tumskiego poprzez Miasteczko, Piotrowo, Śródkę, Komandorię i Maltę oraz na lewym brzegu gdzie obecnie mamy ulicę Kazimierza Wielkiego i Kościuszki. W drugiej połowie XIX wieku, od lat siedemdziesiątych Twierdza Poligonalna traciła na znaczeniu a jej wartość militarna coraz bardziej malała. W tym czasie bowiem powstawała już Twierdza Fortowa a główny ciężar obrony miały przejąć forty zewnętrzne otaczające miasto pierścieniem. W roku 1902 zapadła decyzja o likwidacji umocnień na lewym brzegu Warty. Prace rozbiórkowe całej Twierdzy trwały od czasu odzyskania przez Polskę niepodległości, a następnie resztę zlikwidowano po II wojnie światowej. Do naszych czasów zachowały się nieliczne pozostałości a wśród nich zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej, którego dotyczy ten artykuł.

Zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej przed renowacją, źródło: Wikimedia.

Przyczółek w tracie prac renowacyjnych w 2013 r., fot. A. Wiśniewska. 

Od najdawniejszych czasów uważano, że woda jest doskonałą przeszkodą chroniącą przed atakami wroga. O dużej skuteczności tej przeszkody przekonani byli budowniczowie fortyfikacji. Na przestrzeni wieków budowle obronne ulegały zmianie. W XIX wieku fortyfikacje były już rozproszone. Woda stanowiła przeszkodę taktyczną ( jeziora, duże rzeki, tereny zalewowe ). Bezpośrednią obronę fortyfikacji pełniły fosy wypełnione wodą. W trakcie budowy poznańskiej Twierdzy Poligonalnej efektywnie wykorzystano liczne cieki wodne. Powstał system spiętrzający, który dawał możliwość zalania sporych obszarów. Małe rzeki ( dopływy Warty) jak Cybina, Bogdanka czy Wierzbak a także inne jeszcze mniejsze wykorzystano do wypełnienia wodnych fos około 1,3 dzieł obronnych. Na Warcie, Cybinie i Wierzbaku zbudowano wielkie jazy ( budowle hydrotechniczne wybudowane w poprzek rzeki lub kanału piętrzące wodę )  przegradzające ich nurty. Zamknięcie tychże jazów w razie ataku od strony rzeki mogło spowodować zatopienie sporych obszarów przedpola twierdzy (skutkiem ubocznym mogło być zalanie dużej części miasta). Jazy służyły nie tylko do spiętrzania wody na rzekach. Pełniły także funkcje mostów wojskowych, a także służyły do cywilnych przepraw przez rzeki.

Widok muru Carnota na zachodnim przyczółku Śluzy Katedralnej.
Fotografia z okresu powodzi ok. 1890 r., źródło: www.mars.slupsk.pl

Jaz Katedralny, którego dotyczy niniejszy artykuł został zbudowany na rzece Cybinie w latach 1834 - 1838. Był jedną z pierwszych ufortyfikowanych budowli hydrotechnicznych. Nazywany jest też Śluzą Katedralną (Dom Schleuse). Należy do ciekawszych i jednych z pierwszych dzieł Twierdzy. Wchodził w skład umocnień Ostrowa Tumskiego. Zbudowano go pomiędzy Śródką a Tumem. Na co dzień był mostem a w razie zagrożenia zamknięcie jego zastaw tworzyło obszar zalewowy od wschodniej strony Cytadeli Tumskiej, pomiędzy Zagórzem i Berdychowem. Most o rozpiętości 55 metrów liczył dziewięć sklepionych przęseł i był murowany. W jego ceglanych filarach wyprofilowano pionowe, potrójne prowadnice, w których za pomocą łańcuchów i kołowrotów zamontowanych na drewnianym pomoście technicznym opuszczano do wody pionowe zastawy (inaczej szandory, mające postać solidnych drewnianych belek). Nad tym pomostem zbudowany został drewniany most, na którym znajdowała się jezdnia dla wozów a obok niej osobny chodnik dla pieszych. Droga ta wiodła na Śródkę. Śluza umożliwiała więc komunikacją pomiędzy Śródką a Tumem. Most był osłonięty z obu stron grubym murem Carnota z otworami strzelniczymi dla karabinów. Więc w razie ataku spełniał także funkcję obronną. Po wschodniej stronie mostu, gdzie znajdował się wlot wodnej fosy wału, powstał wschodni przyczółek jazu. Zbudowano tam nieduży, dwuprzęsłowy jaz wraz z mostem, przez który można było dostać się na Śródkę. Od strony północnej most zabezpieczony był murem ze strzelnicami. Przyczółek wschodni otoczony był murem obronnym. Pośrodku znajdował się plac, na którym magazynowano belki służące do spiętrzania rzeki. Plac ten ochraniał prostokątny blokhauz. Budynek posiadał bombo-odporny strop z cegieł i drewna, wzmocniony dodatkowo nasypem ziemnym. Od strony Katedry zbudowano zachodni przyczółek śluzy, który zachował się do naszych czasów. Budowla ma kształt prostokąta i ma dwie kondygnacje. Od góry przykryta nasypem ziemnym. Na każdej z kondygnacji jest pięć kazamat. Kondygnacja górna posiadała sklepiony przejazd, który prowadził na most. Z obu stron zamykały go dwuskrzydłowe wrota obite ćwiekami, z których zachowały się tylko wewnętrzne. Bramy posiadały strzelnice. Przez środek budynku przebiegała sień zabezpieczana mostem zwodzonym. Od północy zbudowano jasne, dobrze doświetlone izby dla załogi, natomiast od południa do sieni przylegała wartownia wyposażona w osobne drzwi. Elewacja budynku od strony Cybiny zwieńczona została gzymsem i ozdobnym fryzem. Również od strony rzeki znajdowały się strzelnice, natomiast od strony dziedzińca były okna i drzwi.

Śluza katedralna z czasów świetności.

Ostatnia ćwierć XIX wieku przyniosła niewielką modernizację przyczółka zachodniego. Do sierpnia 1921 roku, w niepodległej już Polsce (w latach 1919 – 1921) rozebrano cały przyczółek wschodni wraz z jazem, który często był przyczyną powodzi. Pozostawiono zachodni przyczółek wraz z kawałkiem muru ze strzelnicami. Pozostałości te będące w bliskim sąsiedztwie Katedry były wykorzystywane przez archidiecezję poznańską na cele magazynowe. Zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej jest wspaniałym reliktem dawnej pruskiej Twierdzy Poligonalnej. Do niedawna jeszcze porośnięty roślinnością, zapomniany i niedostępny do zwiedzania. Lecz już niebawem się to zmieni. Obiekt został odrestaurowany w związku z budową w miejscu wschodniego przyczółka Interaktywnego Centrum Historii Ostrowa Tumskiego ( ICHOT ). Zgodnie z projektem pozostałości na prawym brzegu Cybiny zostały zaadaptowane na potrzeby ICHOT. Połączono je oszkloną kładką z budynkiem Centrum. W 2013 roku były okazje do zwiedzenia odrestaurowanego zachodniego przyczółka. Pierwsza 18 maja podczas Nocy Muzeów. Wycieczki oprowadzał pan Przemysław Maćkowiak – prezes Sekcji Historycznej Towarzystwa Miłośników Miasta Lubonia. Można było poznać historię Śluzy oraz poznać nową rolę budynku. Kolejna okazja do zobaczenia Śluzy Tumskiej nadarzyła się 24 i 25 sierpnia. W ramach Dni Twierdzy Poznań. Organizatorami było Towarzystwo Miłośników Miasta Lubonia wraz z Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, a we współpracy brali udział m.in. Automobilklub Wielkopolski, Towarzystwo Działań Historycznych im. Feliksa Pięty, Fabryka Umundurowania Braci Kłoskowskich Hero Collection. Trzecia zaś 13 października. Odbył się wówczas spacer zorganizowany przez wyżej już wspomniane Towarzystwo z Lubonia oraz Koło Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego. (Zarówno na Dniach Twierdzy Poznań jak i na spacerze przewodnicy i przedstawiciele grup rekonstrukcyjnych wystąpili w mundurach i strojach z epoki). Ale dopiero w marcu 2014 roku pierwsi zwiedzający będą mogli podziwiać już ukończony cały kompleks.

Śluza po renowacji. Zdjęcia wykonane w czasie "Spaceru" z października
2013 r., fot. A. Wiśniewska.

W drugiej połowie sierpnia 2013 zapadła decyzja o zmianie nazwy Interaktywnego Centrum Historii Ostrowa Tumskiego na ICHOT Brama Poznania, a w listopadzie uruchomione zostało oświetlenie kładki, która przebiega pomiędzy zabytkowym budynkiem Śluzy Katedralnej a nowym obiektem Bramy Poznania.

ICHOT Brama Poznania jest częścią Traktu Królewsko – Cesarskiego. Ma przyciągać turystów do tej części naszego miasta i ma być miejscem, od którego zaczyna się zwiedzanie Ostrowa Tumskiego. Głównym celem jego powstania jest opowiadanie bogatej i wielowiekowej historii Ostrowa Tumskiego, będącego najstarszą częścią Poznania. Niebawem otwarte zostanie Centrum, gdzie prezentowana będzie historia i dziedzictwo kulturowe dzięki bogatej ofercie turystycznej, edukacyjnej i kulturalnej. Do jego zadań  ma   należeć także opowiadanie o wielkiej roli Ostrowa Tumskiego w kształtowaniu naszego państwa. Wizyta w Bramie Poznania ma zachęcić zwiedzających do udania się następnie na Ostrów Tumski i zapoznania się z jego zabytkami. W tym muzeum czekać będą m.in. makiety, wizualizacje, prezentacje multimedialne, za sprawą których będzie można aktywnie uczestniczyć w poznawaniu reliktów epoki Mieszka I i Bolesława Chrobrego, a także kolejnych epok. Na program ICHOT będą się składać: działalność ekspozycyjna, turystyczna, edukacyjna oraz kulturalna. Wystrój tego interaktywnego muzeum będzie bardzo nowoczesny. Ekspozycja ma być tak zaplanowana i skonstruowana, aby zwiedzający chcieli powrócić tam ponownie. Z Centrum będzie można przejść kładką ( zbudowaną w miejscu dawnego mostu ze śluzą ) do odrestaurowanego przyczółka Śluzy Katedralnej, a stamtąd na teren Ostrowa Tumskiego.

Budynek ICHOT, źródło: www.gloswielkopolski.pl

ICHOT Brama Poznania jest to nowoczesne muzeum powstałe dosłownie na gruzach dawnej Twierdzy Poligonalnej – swoiste połączenie historii z teraźniejszością. Przyczółek Śluzy Katedralnej jest jedyną pozostałością po niegdyś licznych fortyfikacjach Ostrowa Tumskiego. Kolejna część dawnej Twierdzy Poznań została odrestaurowana i otrzymała drugie, nowe życie.

Sama jestem bardzo ciekawa efektu końcowego, więc po otwarciu planuję się tam wybrać. Zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej miałam okazję zobaczyć w zeszłym roku na wspomnianym już spacerze z 13 października. Widać, że włożono w renowację tego obiektu sporo pracy i pieniędzy. Dobrze, że zamiast ulegać powolnemu zniszczeniu jest odnowiony i zostanie niedługo udostępniony dla zwiedzających. Być może stanie się kolejnym ważnym symbolem na turystycznej mapie Poznania. 

Agnieszka Wiśniewska

  

Źródło:

Biesiadka Jacek, Gawlak Andrzej, Kucharski Szymon, Wojciechowski Mariusz, Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.

Maćkowiak Przemysław, Umocnienia Poznańskiej Twierdzy Poligonalnej Na Komandorii, w: Od Komandorii do Antoninka, „Kronika Miasta Poznania”, nr 4, 2010.

Maćkowiak Przemysław, Zachodni przyczółek Śluzy Katedralnej, w: „Bitewnik Poznański 1914”, nr 3, 24 sierpnia 2013.

Poznańska wiki. Wszystko o Poznaniu

Poznań wika.com/Wiki/Śluza Katedralna