R
|
eformacja szybko dotarła do Wielkopolski i
wkrótce zyskała tu spore grono zwolenników, głównie w miastach i wśród
tutejszego magnaterii. Oprócz zwolenników nauki Lutra i Kalwina, pokaźną grupą
wyznaniową stanowili tzw. bracia czescy. Wielkopolska stała się głównym
ośrodkiem tej wspólnoty wyznaniowej w Rzeczypospolitej.
O reformacji sporo już pisałem, głównie w
odniesieniu do Poznania. Nie będę się więc szczegółowo rozpisywał o jej
genezie, przynajmniej w odniesieniu do luteranizmu i kalwinizmu. Doktryna braci
czeskich jest jednak starsza, niż niemiecko-szwajcarska reformacja. Jan Hus żył
i działał sto lat przed Lutrem i uważany jest powszechnie za prekursora
reformacji. Zresztą Marcin Luter po zapoznaniu się z jego pismami i poglądami, sam
uznał się za jego kontynuatora. Bracia czescy przyczynili się do rozwoju
kultury i gospodarki wielkopolskiej, a pamiątek po nich nie brakuje. Trzeba się
więc pochylić nad tą charakterystyczną dla Wielkopolski grupą wyznaniową.
 |
| 1. Jan Hus. |
Uczniowie
Jana Husa i Piotra Chelczyckiego
Cały
złożony i niejednorodny ruch husycki wywodzi się oczywiście od Jana Husa (ok.
1370 – 1415), rektora Uniwersytetu Praskiego, jednego z ojców literackiego
języka czeskiego, bohatera narodowego Czech, a przede wszystkim wielkiego reformatora
religijnego. Hus domagał się między innymi wprowadzenia języka czeskiego do
liturgii, komunii pod dwiema postaciami, a także atakował nadużycia i zepsucie
kleru. W końcu zaczął atakować także papiestwo. Uważał, że papieże prowadzący
niemoralny tryb życia (czyli niemal wszyscy w tym czasie) nie są warci
posłuszeństwa. Hus zyskał sobie spore grono zwolenników, głównie wśród chłopów,
mieszczan, części rycerstwa i niższego duchowieństwa.
Na reakcję dostojników kościelnych nie
trzeba było długo czekać. Hus został ekskomunikowany, ale dano mu szanse
wyłożenia swej nauki przed duchowieństwem zebranym na soborze w Konstancji. Czeski
reformator wyposażony w list żelazny króla Niemiec i Węgier, a późniejszego
króla Czech i cesarza Zygmunta Luksemburskiego, przyjechał do Konstancji. Tam
jednak okazało się, że Zygmunt nie zamierzał dotrzymać słowa i w 1415 r. Hus
spłonął na stosie, a wojska Luksemburczyka ruszyły zdusić czeską herezję. Warto
dodać, że polscy dostojnicy głosowali przeciw skazaniu czeskiego reformatora na
śmierć. W każdym razie egzekucja Husa wywołała burzę w Czechach i ruch
religijny połączył się z ruchem narodowym. Czesi, zadziwiając całą Europę,
rozbili wszystkie wyprawy wojenne przeciw sobie, a nawet zaatakowali
posiadłości Luksemburczyka poza Czechami. Później jednak doszło rozłamu w ruchu
husyckim na radykalnych taborytów i umiarkowanych kalikstynów. Z czasem ruch
husycki osłabł, a w XVI i XVII habsburscy władcy Czech zlikwidowali
pozostałości husytyzmu w tym kraju.
 |
| 2. Jan Hus ginie na stosie. |
Tyle tytułem wstępu. Więcej napiszę o
husytyzmie, kiedy wezmę na warsztat wielkopolskich zwolenników tej doktryny w
XV wieku z Abrahamem Zbąskim na czele. Bracia czescy, choć wywodzili się z
ruchu husyckiego, to ojcem tej wspólnoty (Jednoty) był Piotr Chelczycki (1390 –
1460). Chelczycki był jednym z najwybitniejszych myślicieli religijnych w
piętnastowiecznych Czechach.
 |
| 3. Pomnik Piotra Chelczyckiego w Czechach. |
Napisał szereg traktatów religijnych, takich jak: O
duchownej walce, O potrójnym podziale społeczeństwa i Sieć wiary.
Opowiadał się za radykalnym pacyfizmem, uważając, że chrześcijanie nie mogą
sięgać za broń, nawet w wojnie obronnej, a przemocy nie można wykorzystywać w
kwestiach religijnych. Opowiadał się również za równością wszystkich ludzi i
atakował absolutną władzę papieża, uważając Chrystusa za jedynego przywódcę
wiernych. W swej doktrynie opierał się głównie na Nowym Testamencie, uznając
Biblię za jedyne i nieomylne źródło wiary. Ponadto honorował tylko dwa
sakramenty: chrzest i Wieczerzę Pańską, podobnie jak szesnastowieczni
reformatorzy.
 |
| 4. Dysputa religijna z udziałem Piotra Chelczyckiego. |
Jedna z grup zainspirowana naukami
Chelczyckiego, utworzyła w 1457 r. wspólnotę o nazwie Bractwo Ewangelii.
Początkowo była ona związana z katolikami, ale w 1467 r. zorganizowano synod w
Lhotce, w wyniku którego doszło do powstania nowego Kościoła w Czech. Przyjął on
nazwę Jednota Braci Czeskich. Jej pierwszym seniorem został Maciej z Kunvaldu.
Początkowo przestrzegano bardzo surowych
zasad moralnych. Duchowni Jednoty zachowywali celibat, a także pracowali
fizycznie. Nie wolno im było posiadać żadnej własności. Negowano istniejący
porządek społeczny, uważając, że wszyscy chrześcijanie, bez wyjątku, powinni
pracować na swoje utrzymanie. Członkom Jednoty nie wolno było przelewać krwi i sprawować
urzędów. Pogardzano także świecką edukacją.
Pod koniec XV stulecia wspólnota braci
czeskich liczyła już ok. 100 tys. wiernych, zorganizowanych w ponad tysiącu
zborów. Początkowo trzon Jednoty stanowili chłopi. Kiedy jednak zaczęto
przyjmować do niej także szlachtę i kupców, pierwotna surowość uległa
rozluźnieniu. Doszło wkrótce do rozłamu wewnątrz Jednoty. Mniejszość (amozyci)
opowiadali się za zachowaniem pierwotnego rygoryzmu i izolacją ruchu.
Większość, pod przywództwem Grzegorz z Pragi (Řehoř Krajčí), opowiedziała się
za przekształceniem Jednoty w nowy organizm, otwarty na pozyskiwaniu nowych
wiernych, rozwój edukacji i uczestnictwo w życiu politycznym Czech. Wkrótce
pozwolono członkom Jednoty, przynajmniej tym, którym przewodził Grzegorz z
Pragi, na obejmowanie urzędów, a nawet udział w wyprawach wojennych. Celibat
duchownych było już tylko zalecany, ale już nie obowiązkowy. Program ten
sformułowano na synodzie w Chlumcu w 1496 r. Amozyci utworzyli odrębną
wspólnotę, ale wkrótce stopniowo zniknęli.
 |
| 5. Podobizna Grzegorza z Pragi na jednym z praskich kościołów. |
Jednota nawiązała kontakty z ojcami reformacji:
Marcinem Lutrem i Ulrichem Zwinglim. Jej członkowie przyjęli niektóre nauki
reformatorów i pod ich wpływem odrzucili praktyki wiążące ich z Kościołem
katolickim, jak celibat duchownych i spowiedź indywidualną. Wkrótce jednak
dopadły ich prześladowania rozpoczęte przez cesarza Ferdynanda I Habsburga. Cesarz
nakazał braciom opuścić Czechy lub powrócić do katolicyzmu. Bracia wyemigrowali
głównie do Niemiec, Prus Książęcych, a także do Wielkopolski.
 |
| 6. Cesarz Ferdynand I Habsburg. |
Czescy
wygnańcy w Wielkopolsce
Bracia czescy, wygnani ze swojej ojczyzny,
osiedlili się w Wielkopolsce, życzliwie przyjęci tu przez starostę generalnego
Wielkopolski Andrzeja Górkę i część szlachty, która chętnie przyjmowała ich w
swoich dobrach. Andrzej Górka, choć formalnie pozostał katolikiem, znany był z
sympatii dla reformacji. Nie wszystkim jednak podobała się ta gościnność
wielkopolskiego magnata. Biskup poznański Benedykt Izdbieński uzyskał od króla
Zygmunta Augusta mandat nakazujący opuścić barciom Wielkopolskę. Większość
przeniosła się do Prus. Pozostało jednak ok. 800 braci, których Górka osadził w
swoich miastach: Kórniku, Szamotułach i Koźminie.
 |
| 7. Grobowiec biskupa Benedykta Izdbieńskiego w katedrze poznańskiej. |
Ministrowie braci czeskich, mimo
królewskich rozporządzeń, wygłaszali potajemnie kazania, zyskując coraz więcej
zwolenników, głównie wśród mieszczan i szlachty. W 1553 r. wybitny kaznodzieja
Jerzy Izrael pozyskał dla Jednoty jednego z najbogatszych wielkopolskich
magnatów, Jakuba Ostroroga. Bratem czeskim został też kasztelan inowrocławski
Jan Krotoski oraz Rafał Leszczyński. Wkrótce szeregi Jednoty zasilili
przedstawiciele wielu szlacheckich rodów wielkopolskich, jak: Broniewscy,
Bronikowscy, Bukowieccy, Gajewscy, Grodziccy, Grudzińscy, Kurnatowscy,
Marszewscy, Mielęccy, Suchorzewscy, Szlichtyngowie, Twardowscy i Żychlińscy.
Szlachta i magnaci stanowili trzon wielkopolskiej Jednoty. W oczach
wielkopolskiego ziemiaństwa, kaznodzieje braci czeskich korzystnie odróżniali
się od duchownych katolickich. Bracia z kolei odznaczali się rygoryzmem,
wysokim poziomem moralnym, a także pracowitością i szacunkiem do pracy, co
dodatkowo zachęcało szlachtę do osiedlania ich w swoich dobrach.
Druga fala braci czeskich przybyła do
Wielkopolski w czasie wojny trzydziestoletniej. W 1620 roku wojska habsburskie
rozbiły powstańców czeskich w wielkiej bitwie pod Białą Górą. Habsburgowie nie
mieli zamiaru dalej tolerować protestantów na terenie Czech. 13 czerwca 1627 r.
cesarz Ferdynand II nakazał wszystkim niekatolikom przejść na katolicyzm, albo
opuścić kraj.
 |
| 8. Cesarz Ferdynand II Habsburg. |
Mieli na to pół roku. Wielu protestantów czeskich, w tym także
członkowie Jednoty, wolało opuścić Czechy, niż zmienić wyznanie. W 1628 r.
napłynęła więc do Wielkopolski druga wielka fala braci czeskich. Najczęściej
osiedlali się oni w miastach, w których już znajdowały się zbory, a zwłaszcza w
Lesznie i Skokach. Wśród tej grupy uchodźców znajdował się między innymi Jan
Amos Komenský (1592 – 1670), światowej sławy pedagog, filozof i pisarz
protestancki. Komenský to postać ważna i ciekawa, nie tylko dla Wielkopolski. W
przyszłości poświęcę mu osoby tekst.
 |
| 9. Jan Amos Komensky. |
Z chwilą osiedlenia się w Wielkopolsce,
bracia czescy stanęli wobec zupełnie nowej sytuacji. W Czechach byli
mniejszością religijną, czasem tolerowaną, czasem prześladowaną. Byli także
niezbyt pozytywnie nastawieni do przyjmowania zbyt wielu nowych członków. W
Wielkopolsce czekały ich nowe wyzwania. Po pierwsze, zyskali szlacheckich
patronów, jak Rafał Leszczyński czy Jakub Ostroróg, którzy nie mieli zamiaru
zadowalać się przynależnością do małej sekty, a dążyli do rozszerzenia wpływów
reformacji na cały kraj. Opieka możnych gwarantowała braciom bezpieczeństwo,
ale także silnie uzależniała ich od patronów. Osadzając braci czeskich w swoich
dobrach, szlacheccy opiekunowie oddawali im kościoły odebrane katolikom, a
ministrowie Jednoty zmuszeni byli sprawować funkcję proboszczów, a więc role
zupełnie im do tej pory obce. Nie wszyscy wierni z dawnych katolickich parafii decydowali
się wstąpić do Jednoty, a bracia czescy byli przeciwni stosowaniu przymusu
religijnego.
Wobec nowej sytuacji i powiększaniu się
liczby członków Jednoty, ministrowie obawiali się, że może dojść do osłabienia
pierwotnej dyscypliny. Postanowiono temu zaradzić, wprowadzając ostrą selekcję
kandydatów. Na synodzie w Poznaniu w 1560 roku, zdecydowano, że nad każdym
zborem opiekę sprawować będzie dziewięciu świeckich seniorów. Do ich zadań
należało między innymi rozstrzyganie sporów pomiędzy braćmi i wykluczanie z
Jednoty osób, które nie spełniały wysokich standardów moralnych, jakie wymagano
od braci. Wykluczano ze wspólnoty osoby, które dopuściły się takich grzechów,
jak: zabójstwo, cudzołóstwo i pijaństwo. Władze Jednoty nie wahały się nawet
usunąć ze wspólnoty braci czeskich jednego z najbardziej wpływowych magnatów
wielkopolskich, Łukasza III Górkę, któremu zarzucono niemoralny tryb życia. Seniorzy
świeccy zajmowali się także uposażeniem zborów i dbaniem o ich bezpieczeństwo.
 |
| 10. Łukasz III Górka wg Jana Matejki. |
Organizacja
kościelna braci czeskich w Wielkopolsce
Na czele zborów stali seniorzy duchowni,
których wspomagali wspomniani już wyżej seniorzy świeccy. Duchowni Jednoty
wybierani byli przez synody krajowe, a po ordynację (święcenia) jeździli na
Morawy. Zwyczaj nakazywał nazywać ich biskupami, ale w Polsce rzadko używano
tego tytułu. Seniorzy duchowni rezydowali początkowo w Ostrorogu, ale po
utracie tamtejszego kościoła w 1636 r., przenieśli się do Leszna. Do obowiązków
seniora należało wyświęcenie ministrów, wizytacje zborów, czuwanie nad
jednolitością obrzędów i cenzurowanie druków.
 |
| 11. Leszno, główny ośrodek braci czeskich w Wielkopolsce. Panorama z 1650 r. |
Z czasem wytworzyła się specyficzna
organizacja administracyjna zborów Jednoty w Wielkopolsce. Zbory łączyły się w
okręgi. Ich liczba ulegała zmianie. W okresie największego rozkwitu Jednoty pod
koniec panowania Zygmunta Augusta i w okresie rządów Stefana Batorego,
Wielkopolska była podzielona na sześć okręgów: kujawski, sieradzki, kaliski,
koniński, poznański i pyzdrski. Jeden z pierwszych badaczy wielkopolskiej
reformacji, a jednocześnie pierwszy dyrektor Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu
Józef Łukaszewicz, autor pracy O kościołach Braci Czeskich w dawnej Wielkopolsce,
wydanej w Poznaniu w 1835 roku, doliczył się aż 70 zborów Jednoty w dwóch
wielkopolskich województwach: kaliskim i poznańskim. Nowsze badania wskazują
jednak, że w okresie największej pomyślności Jednoty, a więc w latach 1573 –
1586, w Wielkopolsce istniało od 38 do 50 zborów Wiele z nich miało jednak
krótki żywot.
Za tydzień przedstawię drugą część tekstu.
Będzie on poświęcony głównie działalności kulturalnej i gospodarczej braci
czeskich z Wielkopolsce, a także koncepcjom zjednoczenia braci czeskich z
pozostałymi zborami protestanckimi.
Bibliografia:
J.
Dworzaczkowa, Reformacja w Wielkopolsce, w: Dzieje Wielkopolski,
t. I, do roku 1793, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Topolskiego, Poznań
1969.
P.
Kościelny, Dzieje reformacji w Polsce, Warszawa 2017.
J.
Śliziński, Śladami Braci Czeskich w Wielkopolsce, Warmii i na Mazurach,
„Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej”, nr 45/2, 1954.
W. Urban, Epizod reformacyjny,
„Dzieje Narodu i Państwa Polskiego”, Kraków 1988.
Fotografie:
1. http://www.hussinetz.eu/huss.html [Public domain]
2. Janíček Zmilelý z Písku [Public domain]
3. Chmee2 [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)]
4. Národní knihovna České republiky [Public domain]
5. Ben Skála, Benfoto [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
6. Hungarian National Museum [Public domain]
7. https://fotopolska.eu/679931,foto.html
8. Unidentified painter [Public domain]
9. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Comenius-detail.png
10. Jan Matejko [Public domain]
11. https://fotopolska.eu/677485,foto.html
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz