Od miasta-twierdzy do nowoczesnej metropolii. Rozwój Poznania w 1 poł. XX wieku.

Poznań, który przez cały niemal XIX wiek „dusił” się w obrębie umocnień twierdzy, dopiero na przełomie XIX i XX wieku udało się wreszcie uzyskać pozwolenie na rozbiórkę fortyfikacji. Miasto w stosunkowo krótkim czasie odmieniło swoje oblicze.

Decyzja o rozbiórce wewnętrznego pasa umocnień na lewym brzegu Warty, zapadła w 1902 roku. Podjęto wówczas decyzję o budowie nowego centrum miasta w rejonie ulic: Święty Marcin i Kościoła Świętego Pawła (ob. Fredry). Nowe centrum miało być przede wszystkim najbardziej reprezentacyjną częścią miasta, tzw. Dzielnicą Cesarską. Zbudowano wówczas Teatr Miejski (ob. Teatr Wielki), budynek Akademii Królewskiej (ob. Collegium Minus UAM), siedzibę Komisji Kolonizacyjnej (ob. Collegium Maius UAM), gmachy Dyrekcji Poczt i Ziemstwa Kredytowego, no i oczywiście najważniejszy budynek – zamek cesarski (w zasadzie królewski). Całość dopełniał monumentalny pomnik Ottona von Bismarcka. Poznań stał się miastem rezydencjonalnym cesarzy Niemieckich. Sam Wilhelm II zaszczycił miasto trzy razy swymi wizytami.
Bardzo ważnym krokiem w rozwoju miasta, było przyłączenie do miasta gmin: Wildy, Łazarza, Górczyna i Jeżyc w 1900 roku. W 1907 roku, przyłączono jeszcze część Sołacza. Poznań osiągnął wówczas 3390 ha powierzchni. Miasto coraz bardziej „odsuwało” się jednak od Warty.

"Dzielnica Cesarska" na pocztówce sprzed I wojny światowej. Źródło: Wikimedia.

Lata I wojny światowej przerwały rozwój miasta, ale tylko na krotko. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i zwycięstwie Powstania Wielkopolskiego, Poznań stał się najważniejszym miastem zachodniej Polski. Magistrat dołożyły wszelkich starań, aby przekształcić stolicę Wielkopolski w nowoczesną i bogatą metropolię. Rozwój przestrzenny w okresie międzywojennym zadecydował w dużym stopniu o dzisiejszym wyglądzie miasta i przyznać należy, były to bez wątpienia „złote lata” w historii miasta.

Budynek Główny Uniwersytetu Ekonomicznego z lat 1929 - 32. Źródło: Wikimedia.

Ważnym impulsem do zmian w przestrzeni miasta było uzyskanie bezpośredniego połączenia kolejowego z Warszawą i powołanie w 1921 roku Targu Poznańskiego, co dało początek Międzynarodowym Targom Poznańskim. Początek lat dwudziestych, ta także przygotowania do włączenia w granice miasta nowych terenów i zmiana kierunku jego rozwoju. W 1923 roku władze Poznania wystąpiły do władz państwowych o zgodę na włączenie do stolicy Wielkopolski 17 podmiejskich wsi, zarówno z prawego, jak i lewego brzegu Warty. Ostatecznie Rada Ministrów wyraziła zgodę na włączenie 7 gmin. Od 1 stycznia 1925 roku w granicach miasta znalazły się: Główna, Komandoria, Rataje, Starołęka Mała, Dębiec, Winiary i część Naramowic. Większość z nich leżała na prawym brzegu Warty, co oznaczało, że miasto „wraca” nad rzekę. Obszar miasta wyniósł 6625 ha powierzchni. Trzeba było teraz zintegrować przyłączone tereny z resztą miasta, poprzez doprowadzenie tam linii tramwajowych, przeprowadzenie elektryfikacji i gazyfikacji, a także zbudowanie sieci wodociągowej i postawienie latarni ulicznych.

Kolejny etap rozwoju Poznania w omawianym okresie, to lata 1924 – 31. Wiąże się to z objęciem przez Sylwestra Pajzderskiego funkcji kierownika Wydziału Rozbudowy Miasta. Powstały wówczas plany rozwoju przestrzennego miasta. Nie wszystko jednak doczekało się realizacji. Dużą wagę przywiązano do terenów zielonych. Poznań miał się stać miastem zieleni. Planowano zakładać nowe parki i pasy zieleni, gównie na terenach pofortecznych. Miejscem wypoczynku i rekreacji miały być tereny wokół Drogi Dębińskiej. W 1923 roku oddano do użytku ogródki działkowe położone między Dolną Wildą, a Droga Dębińską. W tym samym roku przebudowano Plac Wolności, gdyż trzeba było zagospodarować miejsce po rozebranych pomnikach: Fryderyka Wilhelma III i „Lwa Nachodu”, czyli pomnika upamiętniającego gen. Karola Fryderyka Steinmetza, dowódcę wojsk pruskich w zwycięskiej bitwie z Austriakami pod Nachodem w 1866 roku. W miejscu pomników posadzono klomby. Ponadto wycięto stare drzewa, sadząc nowe i postawiono tam elektryczne latarnie.

Collegium Chemicum UAM, zbudowany w 1929 r. dla potrzeb PeWuKi. Źródło: Wikimedia.

W 1926 roku opracowano nową ordynację budowlaną, która przewidywała m. in. wyznaczenie terenów, na których wolno było budować obiekty przemysłowe. Wyznaczono trzy takie miejsca: na północ od torów kolejowych Tama Garbarska – Poznań Wschód, na południe od trasy kolejowej Poznań – Junikowo i na prawym brzegu Warty, z wyjątkiem obszarów Dębiny, Śródki, Chwaliszewa i Miasteczka (okolice mosty św. Rocha). Chodziło o ograniczenie zanieczyszczenia miasta oraz dogodną komunikację kolejową i wodną.

Hotel "Polonia", obecnie szpital wojskowy. Źródło: Wikimedia.

Bardzo duży wpływ na rozwój miasta miały Targi Poznańskie, a zwłaszcza Powszechna Wystawa Krajowa. Teren wystawienniczy zajmował 65 ha. Oprócz samych budynków służących wystawom, zbudowano szereg obiektów administracyjnych, znajdujących się w pobliżu terenów targowych. Postanowiono włączyć obiekty targowe w strukturę miasta, tak, aby zatrzeć ich odrębność architektoniczną. Targi Poznańskie spowodowały zwiększony ruch budowlany. Powstały nowe budynki mieszkalne, zwłaszcza przy ulicy Głogowskiej. Powstał wówczas także budynek słynnej restauracji „Magnolia”, hotel „Polonia”, Dworzec Zachodni, Stadion Miejski, cyrk „Olimpia”.

Dworzec Zachodni. Źródło: Wikimedia.

Kolejny etap w rozwoju miasta, to lata 1931 – 1939. Boom budowlany z lat dwudziestych został na krótko zahamowany przez Wielki Kryzys z 1929 roku, szybko jednak powrócono do planów rozbudowy miasta. Powstały wówczas przede wszystkim nowe osiedla mieszkaniowe w zachodniej i południowo-zachodniej części miasta. W 1930 roku oddano do użytku Osiedle Warszawskie. 

Wille na Osiedlu Warszawskim. Źródło: Wikimedia.

Lata trzydzieste, to także rozbudowa zespołów willowych na Jeżycach, Łazarzu i Sołaczu. Nowoczesne wille wznoszono też na Grunwaldzie. Sołacz stał się najbardziej ekskluzywną dzielnicą Poznania. Zamieszkiwali tam głównie przedsiębiorcy, wyżsi urzędnicy i naukowcy z poznańskich uczelni.

Największy problem przed którym stali planiści miejscy, to poprawa komunikacji w mieście. Wytyczono nowe trasy tramwajowe, głównie pomiędzy śródmieściem, a nowo przyłączonymi terenami. Konieczne też stało się wybudowanie nowych mostów na Warcie. Podjęto decyzje o budowie dwóch mostów. Pierwszy na przedłużeniu ulicy Północnej w celu odciążenia Mostu Chwaliszewskiego, drugi zaś miał połączyć Rataje z miastem na przedłużeniu ul. Królowej Jadwigi. W przyszłości miały powstać kolejne mosty, które związałyby Główną z Winiarami i Starołękę z Wildą. 

Wybuch wojny spowodował, ze nie udało się zrealizować wszystkich bardzo ambitnych projektów budowlanych. Podczas okupacji hitlerowskiej, miasto rozszerzyło swoje granice. 1 kwietnia 1940 przyłączono: Chartowo, Fabianowo, Junikowo, Krzyżowniki, Ławicę, Naramowice, Psarskie, Strzeszyn, Świerczewo i Żegrze. Dwa lata później, 1 kwietnia 1942 roku, wcielono do Poznania: Garaszewo, Krzesiny, Minikowo, Spławie i Starołękę.

Źródło:

Jan Skuratowicz, Architektura Poznania w latach 1918 – 1939, w: Lata dwudzieste, lata trzydzieste,  „Kronika Miasta Poznania”, nr 4, 1996.

Magdalena Mrugalska-Banaszak, Rozwój przestrzenny Poznania w dwudziestoleciu międzywojennym – postulaty badawcze, w: Lata dwudzieste, lata trzydzieste,  „Kronika Miasta Poznania”, nr 4, 1996.

www.pl.wikipedia.org.