Pomnik Armii "Poznań"

W dniach 9-16 września 1939 roku, miała miejsce największa bitwa Wojny Obronnej Polski – bitwa nad Bzurą. Główną rolę w tej bitwie odegrała Armia „Poznań” dowodzona przez generała Tadeusza Kutrzebę. Na Wzgórzu Świętego Wojciecha stoi jeden z najokazalszych i najciekawszych pomników w Poznaniu. Wzniesiony został ku pamięci żołnierzy tej właśnie formacji.

Źródło: Wikimedia.

Armia „Poznań” została utworzona 23 marca 1939 roku, w celu obrony Wielkopolski w przypadku wojny z Niemcami. Na jej czele stanął gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba. W jej skład wchodziło: 55 batalionów piechoty, 19 szwadronów kawalerii, 256 dział lekkich i ciężkich, 20 dział przeciwlotniczych, 78 czołgów rozpoznawczych (TKS, TK-3), 2 pociągi pancerne, 56 samolotów i 16 samochodów pancernych (Wz.34). Największą bitwą, którą stoczyła Armia „Poznań”, była bitwa nad Bzurą, zwana też bitwą pod Kutnem. Armia „Poznań” wraz z Armią „Pomorze” (gen. Władysław Bortnowski) zaatakowali niemieckie armie: 8
(gen. Johannes Blaskowitz, 10 (gen. Walter von Reichenau) i Grupę Armii „Południe” (gen. Gerd von Rundstedt). Bitwa została co prawda przegrana przez Polaków, ale jednocześnie zadano Niemcom ciężkie straty, opóźniając ich marsz na Warszawę.

Polska kawaleria w bitwie nad Bzurą. Źródło: Wikimedia.

Wiele lat po wojnie nie powstał żaden monument upamiętniający Armię „Poznań”. Władze komunistyczne nie paliły się do tej inicjatywy, mimo próśb ze strony kombatantów. Dopiero w latach siedemdziesiątych, zapalono zielone światło dla budowy pomnika. W 1976 roku delegacja ZBOWiD-u (Związek Bojowników O Wolność i Demokrację) zwróciła się do cenionej artystki-rzeźbiarki, a jednocześnie docenta Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu, Anny Rodzińskiej, z prośbą o opracowanie projektu pomnika bez rozpisywania konkursu. Uroczyste odsłonięcie pomnika miało nastąpić 1 września 1979 roku, a więc w czterdziestą rocznicę wybuchu wojny. Makieta była gotowa już w czerwcu 1976 roku. Pomnik miał przedstawiać pochylone bloki z granitu, oraz wydłużone ostre formy sjenitu z wypisanymi miejscami bitew. Symbolizowało to  barykadę i zasieki przeciwczołgowe. Projekt spodobał się zarówno kombatantom, jak i władzom. Jako miejsce lokalizacji wybrano plac przy Drodze Dembińskiej. Niespodziewanie jednak w marcu 1978 roku, władze Poznańskiego Zarządu Związku Polskich Artystów Plastyków, oraz władze miejskie i partyjne zdecydowały jednak o rozpisaniu konkursu.

Docent Rodzińska stanęła do konkursu i ostatecznie go wygrała, z tym, że zaprosiła do współpracy rzeźbiarza, Juliana Boss-Gosławskiego i architekta, Józefa Iwańskiego. Projekt został opatrzony nazwą „Barykada” i  nadal miał przypominać zaporę przeciwczołgową, ale o kształtach odmiennych, niż pierwotny projekt. Wewnątrz monumentu miała znajdować się urna sporządzona z łuski pocisku artyleryjskiego, w której planowano w umieścić ziemię z pól bitew, stoczonych przez Armię „Poznań”. Konkurs rozstrzygnięto 25 września 1978 roku. Julian Boss-Gosławski nie zgodził się jednak z ostateczną wersją pomnika i odszedł z zespołu. Pozostał wybór miejsca. 

Detal pomnika. Źródło: Wikimedia.

Pojawiły się dwie koncepcję – Park 1000-lecia i Wzgórze Świętego Wojciecha. Wzgórze Świętego Wojciecha początkowo odrzucono, motywując to przebiegającym tam ciepłociągiem, który uniemożliwiłby budowę pomnika. Ostatecznie jednak opracowano koncepcję architektoniczną tak, aby monument omijał ciepłociąg. Kiedy już wszystko było dopięte na ostatni guzik i wydawałoby się, że można przystąpić do pracy, nagle, na przełomie lat 1979 – 1980, władze zażądały całkowitej zmiany koncepcji pomnika. Załamana tą decyzją artystka podjęła się mimo wszystko zmiany planów i  zaporę przeciwczołgową zastąpiła rzeźba... orła. Środowisko artystyczne domagało się jednak powrotu do koncepcji, która wygrała w konkursie. Sama Rodzińska wraz ze współpracownikiem, Józefem Iwańskim, opublikowała w 1981 roku list otwarty, w którym postulowała konieczność powołania społecznego komitetu budowy pomnika. Władze przychyliły się do tej prośby i 26 marca 1981 roku powstał 68-osobowy Obywatelski Społeczny Komitet Budowy Pomnika Armii „Poznań”. Komitet ogłosił koncepcje powrotu do koncepcji projektu Rodzińskiej i Iwańskiego, czyli pomysłu „barykady”. Pomnik miał stanąć na Wzgórzu Świętego Wojciecha. 1 września 1981 roku wmurowano akt erekcyjny. Uroczyste odsłonięcie nastąpiło rok później, 1 września 1982 roku w 43 rocznicę wybuchu II wojny światowej. Pomnik spodobał się kombatantom i mieszkańcom Poznania. Społeczny Komitet Budowy Pomnika sformułował postulat, aby ulicę, biegnącą wzdłuż pomnika nazwać ulicą gen. Tadeusza Kutrzeby.

Pomnik tworzą przeciwstawione sobie, napierające i odpychające bryły ciężkie i strzeliste, wyrastające z płyt podłoża, wsparte kamienną ścianą pokrytą nazwami miejsc toczonych walk i nazw jednostek, oraz nazwiskami poległych oficerów i żołnierzy. Drugą ścianę zdobi płaskorzeźba, przedstawiająca żołnierzy idących do ataku. Wewnątrz znajduje się urna z ziemią z pól bitewnych, oraz brązowe płyty z datami i słowami wdzięczności Wielkopolan.

Źródło: Wikimedia.

Pomnik, symbolizujący opór stawiany najeźdźcom, jest dziełem wybitnym i jedynym z swoim rodzaju. Na stałe wkomponował się z krajobraz Wzgórza Świętego Wojciecha i stał się nieodzowną częścią Poznania.

Źródło:

Ligia Wilkowa, Pomnik Armii „Poznań”, w: Pomniki, „Kronika Miasta Poznania”, 2,  2001.

Wikipedia.