Administracja niemiecka w okupowanym Poznaniu 1939-45

Po klęsce  wojsk polskich w wojnie obronnej z III Rzeszą, połowa obszaru Polski znalazła się pod okupacją niemiecką, a druga połowa została zajęta przez armię radziecką. 8 października 1939 roku, Adolf Hitler wydał dekret, który miał obowiązywać od 26 października o wcieleniu do III Rzeszy przedwojennych polskich województw: śląskiego, poznańskiego i pomorskiego, oraz części województw: białostockiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego i warszawskiego. Na tym obszarze dokonano nowego podziału administracyjnego, poprzez utworzenie dwóch okręgów Rzeszy: Poznań (Reichsgau Posen), przemianowany 29 stycznia 1940 roku na Kraj Warty (Reichsgau Wartheland, lub Warthegau) i Prus Wschodnich, przemianowanego 2 listopada 1939 roku na Gdańsk – Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig – Westpreussen). Ponadto utworzono dwie rejencje: katowicką, którą włączono do Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien) i ciechanowską, włączoną do Prus Wschodnich (Provinz Ostpreussen). Z pozostałego
obszaru utworzono Generalne Gubernatorstwo.

W skład Kraju Warty wchodziły: przedwojenne województwo poznańskie, część pomorskiego (powiaty: szubiński, inowrocławski, nieszawski, włocławski), Łódź i powiaty: łódzki, łaski, sieradzki, wieluński, łęczycki, zachodnie obszary powiatów: brzezińskiego, radomszczańskiego i piotrkowskiego, oraz powiaty wchodzące przed wojną w skład województwa warszawskiego: gostyniński i kutnowski. Obszar Kraju Warty liczył 43 942,49 km², a chwili wybuchu wojny zamieszkiwało go 4 mln 900 tys. osób, w tym 4 mln 190 tys. Polaków, 385 tys. Żydów i 325 tys. Niemców.

Na mocy dekretu z 8 października i rozporządzenia z 2 listopada 1939 roku, najwyższą władzę administracyjną w Wartheland sprawował namiestnik Rzeszy (Reichsstatthalter), którym został Arthur Greiser.

Arthur Greiser. Źródło: Wikimedia.

Człowiek ten, bezwzględnie oddano führerowi, miał niemal nieograniczoną władzę na powierzonym obszarze. Zawdzięczał to specjalnym pełnomocnictwom otrzymanym od Hitlera, dzięki protekcji marszałka Rzeszy Hermanna Göringa i szefowa policji Heinricha Himmlera.  Oprócz najwyższej władzy cywilnej w Kraju Warty, był też zwierzchnikiem partii hitlerowskiej - NSDAP w tym rejonie. 

Odznaka członka NSDAP. Źródło: Wikimedia.

Był także komisarzem do spraw obronności, zarządcą poznańskiej Akademii Administracji i prezesem Fundacji Rzeszy dla Niemieckich Badań nad Wschodem. Urząd namiestnika rezydował w Poznańskim Urzędzie Wojewódzkim w budynku dawnego Kolegium Jezuickiego (obecnie Urząd Miasta) przy placu Kolegiackim (niemiecki Felix-Dahn-Platz). Urząd ten składał się z siedmiu wydziałów (sądownictwa, finansów, inspektoratu dróg, urzędu propagandy partyjnej oraz pełnomocnika do spraw bankowych). Sam Greiser rezydował w Zamku Cesarskim, który przemianowano na Zamek Niemiecki (Deutsches Schloss), a prywatnie mieszkał w willi na Łazarzu, obecnej siedzibie Radia Merkury. Poznań był także siedzibą rejencji poznańskiej, której urząd znajdował się przy alejach Niepodległości (niemiecki Reichsring). Na czele rejencji stał SS-Standartenführer dr Wiktor Böttcher, a który odpowiadał bezpośrednio przed namiestnikiem. Podlegały mu powiaty na terenie rejencji. Pełnił także funkcję okręgowego inspektora NSDAP. Przy alejach Niepodległości urzędował także landrat (starosta) poznański, któremu podlegała policja i żandarmeria na obszarze jego działania. Był także powiatowym przywódcą partii.    

Bardzo ważną rolę podczas okupacji sprawowała partia hitlerowska – NSDAP, która miała swoją siedzibę w budynku Dyrekcji Poczt i Telegrafu przy ul. Św. Marcin. 

Siedziba NSDAP, obecnie Dyrekcja Poczty. Źródło: Wikimedia.

W jej strukturach działało wiele organizacji, m. in. Niemiecki Front Pracy, urząd do spraw zdrowia, urząd do spraw polityki rasowej, urząd do spraw narodowościowych itd. Paramilitarną przybudówką NSDAP było tzw. ogólne SS (Allegemeine SS) wraz z oddziałami szturmowymi (Sturmmabteilungen – SA). Na czele SA w Poznaniu stał SA-Gruppenführer Heinrich Hacke, urzędujący przy ul. Słowackiego (niem. Herbert-Kochstrasse). Na obszarze Kraju Warty siły SA liczyły 10 tys. ludzi, a w samym Poznaniu – 2 tys. SA współpracowała z policją niemiecką w akcjach m. in. wysiedlania ludności polskiej. Do współpracy z policja włączono również młodzież niemiecką skupioną w organizacji Hitler-Jugend, na czele której stał Gebietsführer Werner Kuhnt. Młodzi Niemcy uczestniczyli w wielu brutalnych napaściach na Polaków i Żydów, dokonywali zniszczeń miejsc związanych z polskością, jak np. pomników i tablic pamiątkowych.

W Poznaniu ulokowało się też dowództwo okręgu wojskowego nr 21 (Wehrkreiskommando XXI) na czele którego stał gen. Walther Petzel. Siedziba sztabu znajdowała się przy ulicy Solnej (niem. Seeckstrasse). Oprócz jednostek wojskowych, podlegały mu zakłady przemysłowe, pracujące dla wojska. W stolicy Wielkopolski działała też komórka wywiadu wojskowego – Abwery (Abwehrstelle) powołana m. in. dla zwalczania szpiegostwa i dywersji. Początkowo mieściła się w zamku, ale później ulokowano ją w dawnym konsulacie niemieckim w budynku przy ul. Zwierzynieckiej 15 (niem. Tiergartenstrasse). Jej zwierzchnikiem był początkowo mjr Erich Nehring, a później mjr książę Heinrich Reuss zu Köstritz. Przy dowódcy 21 okręgu wojskowego działał też sąd wojenny, orzekający w sprawach przestępstw popełnionych przez żołnierzy, ale także w sprawach przeciwko ludności cywilnej, która dopuściła się działań godzących w zdolność bojową armii.

Szczególną grozę wśród ludności na okupowanych terenach budziły formacje policyjne, a zwłaszcza SS (Sturmstaffeln). W Warthegau wszystkie formacje policyjne podlegały Greiserowi, powołano jednocześnie urząd wyższego dowódcy SS i policji (Höherer SS- und Polizeifürher), który w okręgach wojskowych Rzeszy pełnił funkcję zwierzchnika policji i podlegał Reichsfühererowi SS i policji Heinrichowi Himmlerowi. W Kraju Warty od 5 października 1939 roku, funkcję dowódcy SS i policji pełnił SS-Gruppenführer Wilhelm Koppe. Jego następcami zostali kolejno: SS-Obergruppenführer Theodor Berklmann i SS-Gruppenführer Heinz Reinfarth. Siedzibą wyższego dowódcy SS i policji był gmach przy obecnej ulicy Kochanowskiego (wówczas Fritz-Reuter-Strasse). Policja w III Rzeszy podporządkowana była od 1939 roku Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA). Dzielił się on na dwa piony: policji porządkowej – OrPo i policji bezpieczeństwa – SiPo. SiPo składał się z dwóch członów - policji kryminalnej (KriPo) i Służby Bezpieczeństwa – SD, oraz budzącej grozę tajnej policji państwowej – gestapo. Siedziba gestapo mieściła się w Domu Żołnierza przy ulicy Niezłomnych 1 (Ritterstrasse).

Siedziba gestapo, obecnie Dom Żołnierza. Źródło: Wikimedia.

Kierownictwo gestapo objął początkowo SS-Sturmbannführer dr Helmut Bischoff, a następnie SS-Obersturmbannführer dr Karl Heinz Stossberg,  SS-Obersturmbannführer dr Karl Pütz oraz SS-Obersturmbannführer dr Rudolf Erwin Lange. Gestapo przeciwdziałało wszelkim czynom godzącym w III Rzeszę, jak: zdrada stanu, sabotaż, ruch oporu, ukrywanie broni itd.

Dowództwo policji kryminalnej początkowo mieściło się w obecnym gmachu Collegium Maius UAM przy ul Fredry (An der Paulkirche) a następnie w budynku przy Placu Wolności (Wilhelmplatz) obok Biblioteki Raczyńskich. W 1944 roli KriPo włączono w struktury gestapo. Siedziba SD mieściła się w budynku obecnego gimnazjum Sióstr Urszulanek przy al. Niepodległości. Pozostałe jednostki policyjne podlegały Prezydium Policji, która początkowo mała siedzibę w Collegium Maius, a następnie w dwóch budynkach na Placu Wolności, obok Biblioteki Raczyńskich. 

Siedziba Prezydium Policji, obecnie Collegium Maius UAM. Źródło: Wikimedia.

Na czele Prezydium stał SS-Brigadenführer Erazm von Malsen-Ponikau, a w 1944 roku, zastąpił go SS-Brigadenführer i gen. mjr policji Max Montua.

Należy również wspomnieć  niezwykle groźnej dla Polaków paramilitarnej organizacji tzw. Selbstschutz. Organizacja ta podlegała dowództwu OrPo. Formację tę powołano już we wrześniu 1939 roku. Składała się z miejscowych Niemców, znających język polski i stosunki panujące wśród Polaków. Jej członkowie uczestniczyli w akcjach skierowanych przeciw Polakom, dopuszczali się jawnych i skrytych zabójstw, oraz pomagali w wysiedleniach i rewizjach. W Poznaniu szefem tej formacji był  SS-Obersturmbannführer Wilhelm Stüve. W mieście miało też siedzibę centralne dowództwo Selbstschutzu na cały Kraj Warty, a jednym z jej dowódców był SS-Standartenführer Jürgen Stroop, ten, który w 1943 roku przeprowadził likwidację getta warszawskiego, znany z kart książki Kazimierza Moczarskiego Rozmowy z katem. Warto przy tej okazji zaznaczyć, że Stroop „zasłużył” się także dla III Rzeszy, biorąc aktywny udział z mordowaniu ludności polskiej i żydowskiej Poznania, Krotoszyna, Wrześni, Śremu i Gniezna.      

Źródło:

Anna Ziółkowska, Poznań stolicą Wartheland,  w: Okupacja I, „Kronika Miasta Poznania”, 2,  2009.    

www.pl.wikipedia.org