Tramwaje konne w Poznaniu

Rozwój przestrzenny miast w XIX wieku, wymusił nowe rozwiązania w dziedzinie komunikacji. Rewolucja przemysłowa, która miała miejsce również w tym stuleciu, dokonała się także transporcie i to zarówno towarowym, jak i osobowym. Powstanie regularnych połączeń kolejowych między miastami, spowodowało powstanie dworców, a przez to i problem przewożenia dużej ilości pasażerów w różne części miasta. Dorożki nie były już w stanie obsługiwać takiej ilości ludzi, a poza tym były drogie i tylko bogaci pasażerowie mogli sobie na nie pozwolić. Jedynym, znanym wówczas pojazdem do wieloosobowego transportu w mieście był tzw. omnibus, czyli pojazd konny, przeważnie kryty, utrzymujący regularną komunikację. Omnibusy to poprzednicy dzisiejszych autobusów. Po raz pierwszy pojawiły się w Paryżu w 1662 roku. 

Omnibus konny, źródło: Wikimedia.

Stopniowo zaczęły się upowszechniać, aż wreszcie w XIX wieku, jeździły już po wszystkich większych miastach Europy. Wkrótce jednak omnibus zaczęły być wypierane przez tramwaje konne. Gładka
powierzchnia szyn w porównaniu do nierównego bruku pozwalała na uzyskanie większych prędkości. Pierwszy tramwaj konny pojawił się w Nowym Jorku w 1852 roku. Zaprzęgane były one w jeden lub dwa konie. Jednakże ze względu na ograniczoną wytrzymałość koni, ten środek transportu również nie do końca się sprawdził. Pojawiał się także problem zanieczyszczania ulic przez końskie odchody. W latach siedemdziesiątych XIX wieku pojawiły się tramwaje parowe, a w 1881 roku na ulice berlińskich miast wyjechał pierwszy tramwaj elektryczny.

Dobre warunki do budowy linii tramwajów konnych w Poznaniu pojawiły się w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Wówczas to zbudowano most nad torami tramwajowymi (dzisiejszy most Uniwersytecki – Kaponiera) oraz wzniesiono w 1879 roku budynek Dworca Centralnego (dziś Dworzec Poznań Główny), a także wytyczono ulicę Dworcową. Magistrat zdecydował o połączeniu dworca z centrum miasta. Koncesję na budowę linii tramwajowej uzyskali  30 czerwca 1880 roku przedsiębiorcy: Otto Reymer i Otto Masch, którzy założyli spółkę Reymer&Masch i natychmiast przystąpiono do budowy torowiska. Odbiór policyjny trasy nastąpił już 30 lipca tego samego roku. Pierwszy tramwaj konny wyruszył następnego dnia. Trasa wiodła spod Dworca Centralnego, przez Kaponierę, Bramę Berlińską (znajdowała się na dzisiejszej ul. Kościuszki, w miejscu przecięcia z ul. Św. Marcin), następnie ulicami: Św. Marcin, Wielką Rycerską (ob. Ratajczaka), placem Wilhelma (ob. Wolności), Nową (ob. Paderewskiego) do Starego Rynku. Wkrótce jednak uruchomiono następny odcinek torów. Przebiegał on ze Starego Rynku przez ulice: Butelską (ob. Woźną), Wielkie Garbary, most Chwaliszewski i Chwaliszewo, przez nieistniejącą dziś ul. Owocową do Ostrowa Tumskiego. W tym samym, 1880 roku zbudowana dodatkowo boczną trasę tramwajową od skrzyżowania Św. Marcina i Gwarnej przez Gwarną, Fryderykowską (ob. 23 Lutego), Wilhelmowską (ob. aleje Marcinkowskiego), Magazynową (ob. Solną), Małe Garbary, Szewską i Szeroką (ob. Wielką). W październiku 1880 roku, wprowadzono dwie linie tramwajowe, pierwsza, tzw. „biała” wiodła od Dworca Centralnego przez plac Wilhelma do Ostrowa Tumskiego. Druga, tzw. „czerwona” prowadziła z Dworca, przez Małe Garbary na Ostrów.

Tramwaj konny w Gdańsku, źródło: Wikimedia.

Firma  Reymer&Masch niedługo eksploatowała sieć tramwajów konnych w Poznaniu. Jej koncesję wykupiła 31 sierpnia 1880 roku spółka akcyjna o nazwie Posener Pferdeeisenbahn Gessellschaft (Poznańskie Towarzystwo Kolei Konnej). Towarzystwo założyło przy ulicy Gajowej na Jeżycach zajezdnię tramwajową w miejsce likwidowanego dworca kolei stargardzku-poznańskiej. W 1881 roku długość wszystkich torów tramwajowych w Poznaniu wynosiła 9,7 km. Tabor składał się z wagonów zamkniętych na 12 (później 16) miejsc siedzących i 12 stojących, oraz wagonów otwartych (letnich) z 28 miejscami siedzącymi i 6 stojącymi. W 1884 roku zlikwidowano linię czerwoną i boczną. Rozebrano torowisko na ulicach: Gwarnej, Fryderykowskiej, Wilhelmowskiej, Magazynowej, Małych Garbarach, Szewskiej i Szerokiej. Długość linii tramwajowych zmniejszyła się wówczas do 3,5 km.   

Trudności w sprawnym ruchu tramwajów na ulicy Wielkiej Rycerskiej spowodowały, że zbudowano w 1887 roku nową, dwutorową trasę ze Św. Marcina przez Gwarną i Berlińską (ob. 27 Grudnia) do placu Wilhelmowskiego. Torowisko na Wielkiej Rycerskiej było używane jako trasa zastępcza, aż w końcu ją rozebrano. W 1889 roku zbudowano linię tramwajową z placu Wilhelma do Ogrodu Zoologicznego na Jeżycach, leżących wówczas poza granicami miasta. Jednakże tramwaje kursowały tam tylko w niedziele i święta.

Zabytkowy tramwaj konny w Berlinie, źródło: Wikimedia.

W 1895 roku pakiet kontrolny akcji Poznańskiego Towarzystwa Kolei Konnej wykupuje Towarzystwo Elektryczności „Union” (Union Elektrizitäts Gesellschaft), co oznacza przyszłą elektryfikację tramwajów. Rok później Towarzystwo zmienia nazwę na Posener Strassenbahn (Poznańska Kolei Elektryczna). Rozpoczęto też pertraktacje między władzami Poznania i podpoznańskich gmin: Jeżyce, Św. Łazarz-Górczyn i Wilda w sprawie budowy tramwajów elektrycznych. W tym czasie wybudowano dwie nowe, jednotorowe linie tramwajów konnych. Pierwsza wiodła od Ogrodu Zoologicznego na Jeżycach, ulicami: Kolejową (ob. Zwierzyniecką) i Jadwigi (ob. Kraszewskiego) do Rynku Jeżyckiego z końcówka na ulicy Wielkiej Berlińskiej (ob. Dąbrowskiego). W 1897 roku przedłużono ją do ulicy Polnej. Druga trasa wiodła od Starego Rynku do Bramy Wildeckiej, znajdującej się przy obecnym skrzyżowaniu ulic: Półwiejskiej i Krakowskiej. Tramwaje jechały przez Wrocławską, plac Piotra (ob. plac Wiosny Ludów) i Półwiejską. Długość eksploatowanych linii tramwajów konnych osiągnęła 6 km. Czas tramwajów konnych w Poznaniu dobiegał już jednak  końca.

W listopadzie 1897 roku Posener Strassenbahn uzyskało koncesję na wprowadzenie tramwajów elektrycznych. Rozpoczęło się stawianie trakcji i wymiana szyn na nowe, przystosowane do tramwajów elektrycznych. Ostatnie tramwaje konne pojawiły się ulicach Poznania 5 maja 1898 roku. W następnym dniu zastąpiły je tramwaje elektryczne. Ponad 80 koni, które zakończyły służbę, sprzedano na wielkich aukcjach. Wozy przebudowano na wagony doczepne do tramwajów elektrycznych. Zmodernizowano także zajezdnię na Gajowej, przystosowując  ją do obsługi taboru elektrycznego. Tak zakończyła się historia konnych tramwajów w Poznaniu.

Źródło:

J. Wojcieszak, Poznańska kolej konna, w: Budowniczowie i architekci, „Kronika Miasta Poznania”, nr 1, 1998.