"Błazeńskie urządzenie", czyli historia poznańskich koziołków

Koziołki, trykające się codziennie w samo południe na wieży zegarowej ratusza, to jeden z najważniejszych symboli Poznania. Widowisko to stanowi nie lada atrakcję turystyczną i frajdę dla dzieci. Bywa, że na zimę są ubierane w stroje św. Mikołaja, a czasem w barwy „Kolejorza”. Koziołki jakie znamy obecnie, czyli wykonane z żelaza, pomalowane na biało, ze złoconymi bródkami i rogami, bodące się nad zegarem, mają jednak zaledwie… sto lat. Wiadomo ze źródeł, że „urządzenie błazeńskie” w postaci koziołków, zainstalowano na wieży ratuszowej w połowie XVI wieku, w trakcie przebudowy ratusza po wielkim pożarze miasta w 1536 roku. Z czasem urządzenie zostało zdemontowane i popadło w zapomnienie. Pamięć o nim przywrócili niemieccy uczeni w trakcie przygotowań do renowacji ratusza na przełomie XIX i XX wieku. Odkryli oni w zapiskach źródłowych informację o zainstalowaniu urządzenia oraz kontrakt z jego twórcą. Postanowili więc przywrócić tę tradycję. Koziołki po raz pierwszy po wielowiekowej przerwie,
stoczyły pojedynek na rogi sto lat temu, w 1913 roku. Co prawda, od tamtego czasu kilka razy wymieniano koziołki i modernizowano mechanizm, ale zasada pozostała tam sama. Dokładnie w południe drzwiczki się otwierają, koziołki wychodzą i bodą się.

Źródło: Wikimedia.

Koziołki zostały zainstalowane jako dodatek do zegara, a pierwsze mechaniczne zegary zaczęły pojawiać się w europejskich miastach w pierwszej połowie XIV wieku (Mediolan 1335, Padwa 1364, Strasburg 1354). Wkrótce wynalazek dotarł do Polski. Prawdopodobnie przed 1380 rokiem, zawieszono zegar na wieży kościoła mariackiego w Krakowie, wcześniej czasomierze dotarły do Wrocławia i Gdańska, ale miasta te nie należały wówczas do Polski. Prawdopodobnie na przełomie XIV i XV wieku, zegar pojawił się we Lwowie. Zwykle zegary umieszczano na wieżach kościołów, ratuszów i a basztach, tak, aby były widoczne z daleka.

W Poznaniu po raz pierwszy informacje o istnieniu wieży zegarowej (zegarnej) pojawiły się 1431 roku. Wieża ta znajdowała na odcinku murów miejskich od zamku do Bramy Wrocławskiej. Nie wykluczone jednak, że jakiś wcześniejszy zegar znajdował się na wieży ratusza. Kiedy w 1536 roku, wybuchł jeden z największych pożarów w dziejach miasta, spłonął także ratusz. Oczywiście rajcy natychmiast podjęli decyzję o jego odbudowie. Prace trwały kilkanaście lat, a w 1550 roku, podpisano kontrakt na przebudowę ratusza z architektem Janem Baptystą Quadro, który stworzył znany i cieszący oczy do dziś, renesansowy ratusz.  W tym samym roku podpisano kontrakt z zegarmistrzem Bartelem (Bartłomiejem) Wolffem na wykonanie zegara. Ten sam kontrakt zobowiązywał mistrza Wolffa, aby zbudował urządzenie błazeńskie, mianowicie dwa koziołki, które mają się trykać przed każdym biciem godziny. Mistrz Wolff wykonał pracę, choć z pewnym opóźnieniem. Zegar z koziołkami Wolffa miał, według badaczy, przetrwać do pożaru w 1675 roku, choć nie wykluczone, że już wcześniej bywały z nim problemy. Już w latach sześćdziesiątych XVI wieku wymagał on naprawy. W skąpych przekazach źródłowych znajdujemy jednak tylko wzmianki o zegarze, ani śladu informacji o koziołkach.

Co jednak skłoniło rajców do pomysłu wzbogacenia zegara o figurki bodących się koziołków? W innych miastach zegary wyposażano w postacie świętych, aniołów, scenki biblijne oraz w postaci i symbole śmierci, przemijania, czasu. Co prawda, w niemieckim mieście Heilbronn nad Neckarem znajdziemy zegar ratuszowy wyposażony w figurki dwóch bodących się baranów, ale powstał on w 1580 roku, a więc wiele lato po poznańskim, co oznacza, że nie mógł on być wzorem dla rajców z naszego miasta. 

Zegar na ratuszu w Heilbronn, źródło: Wikimedia.

W 1550 roku zbudowano zegar ratuszowy w bawarskim Ochsenfurth, gdzie wyobrażono kostuchę (symbol śmierci) i dwa woły, uderzające w dzwon rogami, ale ma to związek z herbem miasta, w którym wyobrażono wołu i samą nazwą miasta. Jak wiadomo, w herbie Poznania koziołki nie występują.

Wieża ratuszowa z zegarem i wołami w Ochsenfurth, źródło: Wikimedia.

Może więc koziołki poznańskie miały jakiś wymiar symboliczny? Według Słownika mitów i tradycji kultury, kozioł w dawnych wierzeniach i tradycjach symbolizował m. in. ofiarę. W tradycji żydowskiej, w związku z obrzędami Dnia Przebłagania, należało wylosować dwa kozły – jeden w ofierze Bogu, a drugi dla złego ducha – Azazela. Pierwszy miał być zabity za grzechy ludu, a na głowę drugiego kapłan składał wszystkie przewinienia, a następnie wypędzano go na pustynię (stąd określenie „kozioł ofiarny”). Ponadto kozła łączono z szatanem. Wyobrażał on grzech, a zwłaszcza rozpustę i lubieżność. Uosabiał męskie siły seksualne, a w wyobrażeniach słowiańskich koza był symbolem urodzaju. Wierzono, że kozły odbijają się w źrenicach czarownic, a diabeł pokazuje się na ich sabatach pod postacią czarnego kozła. Wątpliwe jest, aby rajcy poznańscy chcieli wywyższyć te skądinąd sympatyczne stworzenia, które przecież symbolizowały wówczas diabła, chyba, że chodziło im o podkreślenie sił witalnych i jurności poznańskich mężczyzn, ale to już moja prywatna, swobodna interpretacja. Koziołki prawie nie występowały również w szesnastowiecznych baśniach i legendach, bo przecież legenda o koziołkach, które miały być podane na kolację, ale uciekły spod noża ratuszowego kucharza i zbiegły na wieżę, ma zaledwie kilkadziesiąt lat. Być może jednak rozwiązanie tej zagadki jest prostsze, niż myślimy. Może po prostu bodące się koziołki były wyrazem poczucia humoru poznańskich rajców i miały skłaniać raczej do zabawy i wywołania uśmiechów na twarzach poznaniaków i osób przyjezdnych, a nie moralizować, czy skłaniać do refleksji? Stąd przecież określenie „urządzenie błazeńskie”. W każdym razie, pytanie pozostaje otwarte.

Pomnik koziołków na Placu Kolegiackim, źródło: Wikimedia.

Powróćmy jednak do historii ratuszowych koziołków, ale tu pojawia się nie lada problem. Otóż, żaden dokument późniejszy niż z połowy XVI wieku, żadna kronika i żadna z relacji podróżników, nie wspomina nawet pół słowem o koziołkach! W przekazach ikonograficznych  XIX wieku, na środkowej wieżyczce, nad tarczą zegarową z 1782 roku, znajdowały się niewielkie drzwiczki, być może tam właśnie ukazywały się niegdyś koziołki. W każdym razie, uczeni niemieccy, którzy pod koniec XIX wieku przygotowali się z niezwykłą skrupulatnością do przeprowadzenia prac konserwatorskich w ratuszu, odkryli z aktach miejskich kontrakt rady z mistrzem Wolffem i postanowili przywrócić tę tradycję, wykorzystując owe drzwiczki nad zegarem, gdzie wybudowali występ, na którym już od 1913 roku zaczęły pojawiać się codziennie o 12.00 w południe, bodące się koziołki. Tym razem jednak siłą napędową był prąd elektryczny. W okresie międzywojennym, koziołki ponoć bardzo często się psuły, a autorzy przewodników po Poznaniu w ogóle o niech nie pisali, co świadczy o tym, że nie przywiązywano do nich żadnej wagi. Być może uznano, że skoro mechanizm zbudowali Niemcy, to nie warto o tym pisać.

Koziołki na wieży ratuszowej, źródło: Wikimedia.

Ratusz mocno ucierpiał w wyniku walk o miasto w 1945 roku. Zniszczeniu uległ też zegar i koziołki. Zrekonstruowano jednak cały mechanizm i już w 1953 roku poznaniacy mogli ponownie zobaczyć trykające się koziołki. Jednak warunki atmosferyczne, zanieczyszczenia powietrza itp., powodowały częste awarie urządzenia. Ostatecznie w 1991 roku podjęto decyzję o budowie nowego mechanizmu. Postanowiono też ufundować nowe koziołki. W 1993 roku, a więc 80 lat od daty instalacji pierwszego od XVI wieku mechanizmu z koziołkami i 40 lat od ich powojennej rekonstrukcji, na wieży ratusza po raz pierwszy stoczyły ze sobą walkę nowe koziołki. Stare figurki zaś zostały złożone w Muzeum Historii Miasta Poznania.

Tak naprawdę historia „błazeńskiego urządzenia” mistrza Wolffa, jest równie zagadkowa, jak pochodzenie Galla Anonima. Nie wiadomo właściwie, przez ile lat koziołki trykały się zanim w wyniku jakiegoś pożaru, uderzenia piorunem lub po prostu awarii, której nie dało się naprawić, zeszły z wieży ratusza. Kronikarze nie pisali o nich, gdyż widocznie nie uznawali koziołków za rzecz godną opisania. Pamiętajmy, że pisarze miejscy, czy też kronikarze klasztorów poznańskich, pisali tylko o wydarzeniach, które uznawali za godne odnotowania, jak wizyty królów, epidemie, pożary i inne. Mało ich obchodziły koziołki, ufundowane ku uciesze gawiedzi. Powinniśmy być wdzięczni niemieckim uczonym, którzy odkryli stare zapisy, świadczące o istnieniu takiego „błazeńskiego urządzenia” i przywrócili Poznaniowi równo cząstkę tej przeszłości, która dziś na trwałe kojarzy się z tym miastem.

Źródło:

Z. Dolczewski, „Wieża zegarna” czyli o najstarszym zegarze miejskim w Poznaniu, w: Przestępczość, „Kronika Miasta Poznania”, 1993, nr 1-2.

M. Warkoczewska, Historia „błazeńskiego urządzenia” mistrza Bartłomieja Wolffa. Zegar z koziołkami na poznańskim ratuszu, w: Przestępczość, „Kronika Miasta Poznania”, 1993, nr 1-2.