Łacińskie inskrypcje na poznańskim Ratuszu, część 2

Dziś rozszyfrowujemy pozostałe inskrypcje z poznańskiego ratusza.

Źródło: Wikimedia.

Na zachodniej fasadzie ratusza znajdują się dwa zbiory sentencji odnoszących się do wojny i pokoju. Dwa pierwsze napisy pochodzą ze zbioru sentencji Andreasa Eboriensisa z 1585 roku: PAX OPTIMA RERUM (Pokój najlepszą z rzeczy) oraz PACEM AMANTES DEUM QUI EST AUTOR PACIS AMANT (Kochający pokój kochają Boga, który jest twórcą pokoju). Następna inskrypcja: DULCE BELLUM INEXPERTIS (Słodka wojna niedoświadczonym) pochodzi z utworów Erazma z Rotterdamu. Dwie kolejne sentencje są do siebie podobne. Pierwsza głosi co następuje: QUI DESIDERAT PACEM PRAEPARET BELLUM (Kto pragnie pokoju, przygotowuje się do wojny), druga brzmi: FOELIX CIVITAS QUE TEMPORE PACIS BELLA NUTRIT (Szczęśliwe miasto, które w czasie pokoju przygotowuje się do wojny). Pierwsza z cytowanych inskrypcji pochodzi ze zbioru Eboriensisa, a druga
jest wypisana na ratuszu we Wrocławiu. Kolejny napis jest fragmentem Psalmu 127 i znajduje się także na zamku w Brzegu: NISI DOMINUS CUSTODIERIT CIVITATEM FRUSTRA VIGILAT QUI CUSTODIT EAM (Jeśli Pan nie ustrzeże miasta, darmo czuwa ten, który go pilnuje). Kolejny tekst pochodzi ze zbioru Natana Chytreusa i wiadomo, że znajdował się na poznańskiej kamienicy, nie wiadomo jednak na której: PAX INIQUISSIMA BELLO IUSTISSIMO PRAEFERENDA (Pokój najbardziej niesprawiedliwy lepszy jest od wojny najsprawiedliwszej).  Odmienną inskrypcją w tym zbiorze jest sentencja zdobiąca ongiś zamek Przemysła, a będąca parafrazą Liwiusza: QUANTO MAIOR EST FORTUNA TANTO MINUS EST SECURA (Im większym szczęściem darzy mas fortuna, tym mniej jest pewne). Kolejna sentencja pochodzi ze zbioru Chytreusa i zdobiła jeden z budynków Poznania, nie wykluczone, że sam ratusz po przebudowie w poł. XVI wieku: PRAECIPIS CONSILII COMES EST POENITENTIA (Pochopnej radzie będzie towarzyszem kara).

Druga część napisów z zachodniej fasady ratusza odnosi się do pokoju wewnętrznego w mieście oraz zgody pomiędzy jego obywatelami. Ten zestaw inskrypcji otwiera sentencja skopiowana z murów ratusza w śląskich Ziębicach: PULCHRITUDO CIVITATIS CONCORDIA (Pięknem miasta jest zgoda). Kolejna nawiązuje do poprzedniej i pochodzi od św. Augustyna: IN CIVITATE CONCORDIA IDEM EST QUOD HARMONIA IN MUSICA (W mieście zgoda jest tym samym, co harmonia w muzyce). Kolejna inskrypcja: SI INCOLAE BENE MORATI SUNT, BENE MUNITUM EST OPPIDUM (Jeśli mieszkańcy są dobrych obyczajów, dobrze bronione jest miasto) pochodzi z Persjanek Plauta i prawdopodobnie znajdowała się na ratuszu z Lwówku Śląskim. Zdanie kolejne: UT VIRTUS CIVIUM SIC FLOREAT URBIS FORTUNA (Jak cnota mieszczan, tak zakwitnie fortuna miasta) pochodzi z ratusza w Ziębicach. Następna inskrypcja została umieszczona na murach ratusza w Bazylei i jest cytatem z Salustiusza: CONCORDIA PARVAE RES CRESCUNT, DISCORDIA MAXIMAE DILABUNTUR (Zgodą niewielkie rzeczy wzrastają, niezgodą największe przepadają). 

Ratusz w Bazylei, źródło: Wikimedia.

Ostatnie inskrypcje z elewacji zachodniej pochodzą z wielokrotnie już cytowanego zbioru Chytreusa i zdobiły one niegdyś kamienice patrycjatu poznańskiego i budynki użyteczności publicznej. Sentencja: QUOD COMMODAVIT FORTUNA TOLLET, QUOD MUTUAVIT FORTUNA REPETIT (Czego użyła fortuna, odbierze, co odmieniła fortuna, powróci). Nie ma zgody co do autorstwa tego cytatu. Mogła to być replika na zdanie Seneki, bądź parafraza słów Publiusza Syriusza. Ostatnie dwie sentencje są nieznanego autorstwa. Pierwsza głosi: QUOD PARAVERIT VIRTUS RETIENEBIS, INVIDIAM VIRTUTE SUPERA (Co zgotowała cnota, odzyskasz, zawiść cnotą przewyższaj). Druga brzmi następująco: ANTIDOTUM VITAE PATIENTIA (Lekarstwem na życie jest cierpliwość).

Inskrypcje umieszczone południowej fasadzie ratusza zostały podzielone na dwie części. Pierwsza ma wyraźnie moralizatorski, co nie oznacza, że nudny charakter. Drugi zbiór sentencji z tejże elewacji, odnosi się do sprawiedliwości. Zbiór napisów o treści moralizatorskiej otwiera cytat z Cycerona i pochodzi z jednej z kamienic, należącej do patrycjusza: VERACI CREDITUR ET MENTIENTI, MENDACI NON CREDITUR ET IURATO (Prawdomównemu wierzy się i gdy kłamie, temu który zmyśla, nie uwierzy się nawet pod przysięgą). 

Popiersie Marka Tuliusza Cycerona, źródło: Wikimedia.

Następne, bardzo długie zresztą zdanie, pochodzi z Listów Moralnych Seneki i również było niegdyś umieszczone na jednej z kamienic: SI AD NATURAM VIVES, NUNQUAM ERIS PAUPER, SI AD OPINIONEM NUNQUAM ERIS DIVES. NATURA ENIM EXIGUUM DESIDERAT, OPINIO AUTEM IMMENSUM (Jeśli zgodnie z naturą żyjesz, nigdy nie będziesz ubogi, jeśli dla sławy, nigdy nie będziesz bogaty. Natura bowiem niewiele wymaga, sława zaś nieskończenie wiele). Kolejna sentencja: ILLAM SENEX RETINEBO FIDEM IN QUA PUER SUM NATUS (Tę w swej starości utrzymam wiarę, w jakiej się jako chłopiec narodziłem) jest autorstwa św. Hieronima i była wyryta na nagrobku rajcy i burmistrza poznańskiego Piotra Schedla (zm. 1584). Grób Schedla znajdował się w nieistniejącej kolegiacie farnej św. Marii Magdaleny. Następna inskrypcja z tego zbioru zdobiła prawdopodobnie jedną z kamienic należących do poznańskiego lekarza i brzmi: SENECTUS LAUDABILIS DUOBUS QUASI SCIPIONIBUS NITITUR: RECORDATIONIS VITAE HONESTAE ANTEACTAE ET SPE VITAE MELIORIS (Chwalebna starość opiera się na dwóch nijako podporach: świadomości przeżytego dobrego życia i nadziei na lepsze życie).

Wszystkie pozostałe inskrypcje z zestawu „moralizatorskich sentencji” pochodzą z napisów na dawnych poznańskich kamienicach. Cześć z nich przypomina zwykłe teksty ze szkolnych podręczników okresu renesansu, reszta pochodzi ze dzieł Cycerona. Na początku mamy cztery krótkie zdania: SAPIENTIA VITAE CUSTOS (Mądrość strażniczką życia), ORNATUS VITAE TEMPERANTIA (Ozdobą życia umiarkowanie), AMICOS FECIT BENEVOLENTIA (Przyjaciół przysparza życzliwość), FUNDAMENTEM FAMAE IUSTITIA (Fundamentem sławy sprawiedliwość). Kolejna inskrypcja brzmi dość zabawnie: NON SAPIAS PLUS QUAM NECESSE EST (Nie rozmyślaj więcej, niż to konieczne). Następna może być cytatem z Cycerona: BONORUM LABORUM FRUCTIS GLORIOSUS (Dobrych prac owoc jest chwalebny). Zestaw inskrypcji odnoszących się do życia i moralności kończą trzy, krótkie sentencje: MORS ET TEMPUS VORANT OMNIA (Śmierć i czas pochłaniają wszystko), AERIS ALIENI COMES MISERIA (Towarzyszem obcego nieba nieszczęście) i SAT HABET FAUTORUM QUI VIVIT BENE (Dość ma dobroczyńców, kto zawsze żył dobrze).

Ostatni zestaw napisów z elewacji południowej, a zarazem ostatnie inskrypcje z bardzo dużego zbioru sentencji umieszczonych na ratuszu, odnoszą się do sprawiedliwości, i to zarówno ludzkiej, jak i boskiej. Otwiera je zdanie zaczerpnięte z Arystotelesa, znajdujące się na ratuszu w Genewie: RECTE IUDICATE FILII HOMINUM (Sprawiedliwie sądźcie synowie ludzcy). Kolejna inskrypcja pochodzi z biblijnej Księgi Wyjścia i zdobi ratusz w Kolonii: PRIMUM QUAERITE REGNUM DEI ET IUSTITIA EIUS (Najpierw wzywajcie Królestwa Bożego i sprawiedliwości jego). 

Ratusz w Kolonii, źródło: Wikimedia.

Następna, bardzo uniwersalna sentencja pochodzi z Księgi Powtórzonego Prawa i przestrzega przed korupcją: NON ACCIPIES MUNERA, QUIA EXCOECANT OCULOS SAPIENTIUM ET DEPRAVANT CAUSAS IUSTORUM (Nie będziesz brał darów, albowiem dary zaślepiają oczy mądrych i przewracają a tępią rzecz sprawiedliwych). Kolejny napis pochodzi z ratusza w Kolonii: ULTITAS PUBLICA PRIVATAE EST SEMPER PRAEFERENDA (Pożytek publiczny zawsze ważniejszy od prywatnego).

Ostatnie inskrypcje wyraźnie wskazują na biblijne korzenie sprawiedliwości. Pierwsza z nich pochodzi z Księgi Mądrości i jest dość długa: AUDITE ILLOS ET IUDICATE EOS IUSTE, SIVE CIVIS EST ILLE, SIVE PEREGRINUS. NON AGNOSCETIS PERSONAS IN IUDICIO, ITA PARVUM AUDIENTIS UT MAGNUM, NEC REVEREAMINI CUIUSQUE PERSONARUM, QUIA DEI IUDICIUM EST (Słuchajcie ich, a sądźcie  sprawiedliwie, choć jest mieszczanin, choć pielgrzym, choć sąsiad, choć przechodzień. Nie będzie mieli względu na osoby w sądzie, tak małego będziecie słuchać, jako wielkiego. Nie będziecie się bać żadnej osoby, albowiem sąd Boży jest). Kolejne zdanie zaczerpnięto z Księgi Wyjścia: MALEFICOS NE PATIARIS VIVERE SUPER TERRAM (Złoczyńcom nie dopuszczaj żyć na świecie). Następna inskrypcja pochodzi z Drugiej Księgi Kronik: NON EST ENIM APUD DOMINUM DEUM NOSTRUM INIQUITAS NEC PERSONARUM ACCEPTIO, NEC CUPIDO MUNERAM (Albowiem u Pana Boga naszego nie jest złość, ani wzgląd na osoby, ani chciwość darów). Ostatnia z sentencji z tego zestawu, a zarazem ostatnia z ratuszowych inskrypcji brzmi: VIDUAE ET PUPILLO NON NOCEBITIS, SI LAESERIS EOS, VOCIFERABUNTUR AD ME ET EGO AUDIAM CLAMORTEM FORUM ET INDIGNABITUR FUROR MEUS PERCUTIAMQUE VOS GLADIO ET ERUNT UXORES VESTRAE ET FILII VESTRI PUPILLI: (Wdowie i sierocie szkodzić nie będziecie, jeśli ich obrazicie, będą wołać do mnie, a ja wysłucham wołania ich, rozgniewam się i pobiję was mieczem, a żony wasze [uczynię] wdowami a synów waszych sierotami).

Inskrypcje na poznańskim ratuszu odpowiadały duchowi epoki Odrodzenia, w której powstał nowy, renesansowy ratusz, stąd liczne cytaty z antycznych filozofów, ale także z Biblii. Są one świadectwem przynależności Poznania do kręgu kultury zachodnioeuropejskiej i europejskich aspiracji. Mimo upływu lat, cytaty z ratusza nie straciły na aktualności. Być może, gdyby były pisane po polsku, trafiłyby do szerszego grona poznaniaków i turystów, ale z drugiej strony, jeśli ratusza ma być wiernym odwzorowaniem tego szesnastowiecznego, to inskrypcje na nim musiały być wypisane w języku Cycerona i Seneki.

Źródło:

J. Wiesiołowski, Inskrypcje na attyce Ratusza, w: Ratusz, „Kronika Miasta Poznania”, nr 2, 2004.