Panorama średniowiecznego Poznania, część 2

W pierwszej części tego artykułu, opublikowanego kilka dni temu, omówiłem wygląd Poznania lokacyjnego w obrębie murów miejskich. W tej części zaś, zgodnie z obietnicą, opiszę dwie pozostałe części średniowiecznej aglomeracji miejskiej Poznania, czyli przedmieścia, podlegające władzy miasta, lub mające innych właścicieli, leżące na prawym i lewym brzegu Warty.

W sąsiedztwie miasta lokowały się osady, które zależne były od miasta w tym samym stopniu, w jakim miasto zależne było od nich. Lokalizacja niektórych osad wynikała z potrzeb zawodowych. Tak było na przykład z garbarzami, zamieszkującymi wieś Garbary. Garbowanie i wyprawianie skór wymagało sporej ilości wody, a ponadto pozostał problem przykrego zapachu, stąd ich oddalenie od miasta było zasadne. Podobnie było z osadą Rybaki. Gwałtowny rozwój miasta u schyłku XIV i w ciągu XV wieku, powodował zwiększanie się liczby mieszkańców, dla których jednak brakowało miejsca w samym mieście, więc osiedlali
się poza murami. Było tam więcej miejsca pod zabudowę, ziemia była tańsza, a przepisy porządkowe mniej restrykcyjne.

Trudno ustalić moment powstania osad. Wiadomo, że wsie powstałe wokół kościołów św. Marcina i św. Wojciecha, istniały już w okresie przedlokacyjnym. Największą z osad podmiejskich na lewym brzegu Warty były Piaski. Leżała ona na południowy wschód od murów miejskich. Jej częścią składową były osady: Rybaki, a także Czapniki (leżące w okolicy dzisiejszej ul. Strzeleckiej), oraz osada zwana Gąską. W XV wieku mieszczanie poznańscy ufundowali tam kościół Wszystkich Świętych, a przy nim hospicjum dla podróżnych, oraz klasztor Bernardynów, wraz z kościołem pw. św. Bernarda, później św. Franciszka. 

Kościół Bernardynów, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Osadzony zaś przez Władysława Jagiełłę w 1399 roku zakon Karmelitów Trzewiczkowych, wzniósł okazały kościół pw. Bożego Ciała. 

Kościół Bożego Ciała, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Przy drodze biegnącej od Bramy Wrocławskiej, leżała wieś Wierzbice, nazwana w XV Wildą (nazwa pochodziła od kupca i rajcy poznańskiego, Mikołaja Wildy), patrz: http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2011/06/krotka-historia-wildy.html   Na północ od Wildy leżała osada Półwieś (dziś ulica Półwiejska). Na zachód od niej znajdowały się: Nowe Ogrody (dziś ulica Ogrodowa) i rozległa osada, skupiona wokół kościoła św. Marcina. Notabene, wszystkie wymienione do tej pory osady należały do parafii św. Marcina. 

Kościół św. Marcina, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Nieco na wschód od niej leżały osady: Glinka i Kundorf lub Kokendorf, leżące w okolicach dzisiejszej ulicy Libelta.

U podnóża zamku nie wolno było stawiać żadnych zabudowań ze względów strategicznych. Znacznie zagęszczenie osadnictwa miało miejsce u wylotu Bramy Wronieckiej. Znajdował się tam największy i najstarszy poznański szpital, wraz z kościołem pw. Świętego Ducha, ufundowany zaraz po lokacji miasta przez biskupa Boguchwała. Przy szpitalu wznosiło się sporo zabudowań. Dalej, na wzgórzu św. Wojciecha, znajdowała się osada, powstała wokół kościoła św. Wojciecha. Osadą tą zarządzał miejscowy proboszcz, a parafia obejmowała całą północno-zachodnią część lewobrzeżnej aglomeracji poznańskiej, m. in. wsie: Naramowice, Szeląg, Szydłów, Kundorf, Jeżyce, Sołacz, Golęcin i Piątkowo, patrz: http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2011/06/koscio-sw-wojciecha.html 

Osady otaczające lokacyjny, lewobrzeżny Poznań, podlegały w większości jurysdykcji władz miasta i były ściśle związane z mieszkańcami miasta. Dominowało budownictwo drewniane, z wyjątkiem oczywiście kościołów. Przeważała zabudowa typu wiejskiej ulicówki.

Zupełnie inny charakter miały osady leżące na prawym brzegu Warty. Dawny gród na Ostrowie Tumskim, z katedrą i kolegiatą Najświętszej Panny Marii, przeszedł w całości na własność Kościoła. Na Ostrowie znajdował się dwór biskupa, oraz domu kanoników. Większość Ostrowa należała do kapituły poznańskiej, własność biskupa ograniczała się do katedry i dworu. Ostrów Tumski miał charakter miejski, potwierdzony nadaniem mu w 1444 roku praw miejskich przez króla Władysława Warneńczyka. 

Ostrów Tumski, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Sąsiednia osadę, Śródkę, nadał biskupowi w 1288 książę Przemysł II. Śródka, co ciekawe, była również miastem. Nie znamy daty nadania jej praw miejskich O miejskim charakterze Śródki świadczą ślady rynku, przy którym stoi kościół św. Małgorzaty (wówczas kościół parafialny dla Śródki i Zawad). Wiadomo także, że Przemysł II nadając Śródkę biskupom poznańskim, zabronił urządzać tam targów i jarmarków. Zakaz ten zniósł 1425 roku król Władysław Jagiełło, na prośbę biskupa, Andrzeja Łaskarza.

Kościół św. Małgorzaty na Śródce, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Od Ostrowa Tumskiego przez Wartę przebiegał stały most, który łączył Ostrów z groblą, zwaną Chwaliszewo. Na wschodzie od Ostrowa znajdowały się dobra zakonu rycerskiego Joannitów, nazwanych z czasem zakonem Kawalerów Maltańskich (od głównej siedziby zakonu, znajdującej się od XVI do końca XVIII wieku na Malcie). Posiadłość Joannitów nazwano Komandorią. Znajdował się tam szpital i kościół pw. św. Michała (później św. Jana Jerozolimskiego).

Kościół św. Jana Jerozolimskiego na Komandorii, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Dalej znajdowała się biskupia wieś Główna.

Wróćmy jednak do Chwaliszewa. Było ono własnością kapituły poznańskiej. W 1444 roku Chwaliszewo otrzymało prawa miejskie i to również od króla Władysława Warneńczyka. Król ten jak widać, był niezwykle łaskawy dla Poznania i jego przedmieść. Chwaliszewo również miało kościół parafialny, pod wezwaniem św. Barbary. W drugiej połowie XV wieku miasteczko przeżywało bujny rozkwit gospodarczy, tak, że zaczęło stanowić konkurencję dla Poznania. Kupcy poznańscy interweniowali wielokrotnie u monarchów, aby uszczuplili swobody handlowe tego kapitulnego miasta. Nic to jednak nie dało. Mało tego, mieszkańcy Chwaliszewa skolonizowali osadę, leżąca na drugim brzegu Waty, tzw. Nową Groblę (dzisiejsza ulica Grobla) i przyłączyli ją do swojego miasta. 

Chwaliszewo, stan obecny. Źródło: Wikimedia.

Jak więc łatwo zauważyć, przedmieścia Poznania, te leżące na prawym, jak i lewym brzegu Warty, całkowicie się od siebie różniły. Większość osad na prawym brzegu należała do Kościoła, w tym wypadku do biskupa, kapituły poznańskiej, czy zakonu Joannitów. Były tam też, bądź co bądź, trzy miasta! Jedno z nich Chwaliszewo, spędzało sen z powiek, nie znającym widać zasad wolnej konkurencji, mieszczanom poznańskim. Mamy więc już obraz średniowiecznej aglomeracji poznańskiej.  

Źródło:

Dzieje Poznania, Tom 1,  do roku 1793, praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Topolskiego, Warszawa – Poznań 1988.