Pozostałości Poznańskiej Twierdzy Fortowej - Fort I

Jest mi niezmiernie miło przedstawić Państwu kolejny, trzeci już artykuł autorstwa bardzo aktywnej współpracowniczki – Pani Agnieszki Wiśniewskiej. Kto regularnie śledzi kolejne wpisy na blogu, z pewnością zorientuje się, że teksty Pani Agnieszki koncentrują się wokół wojennej przeszłości Poznania. Cieszy mnie niezmiernie fakt, iż Pani Agnieszka łamie stereotypy, bo kto w końcu powiedział, że kobieta nie zna się na wojskowości? Zapraszam więc do kolejnego artykułu Pani Agnieszki o Forcie I dawnej twierdzy poznańskiej.

„Fort I jest jednym z dziewięciu fortów głównych, znajdujących się w Poznaniu. Powstał na Starołęce i stanowił wariant standardowego artyleryjskiego fortu głównego opracowanego w 1875 roku. Blokował dolinę Warty i został zbudowany w południowo -wschodniej części pasa fortecznego, na szczycie wzniesienia pomiędzy linią kolejową Poznań-Kluczbork, a drogą Poznań-Czapury. W jego sąsiedztwie znajdował się Fort Główny II na Żegrzu oraz Fort Pośredni IXa na Dębcu. Fort I powstał w latach 1878-
1881. Budowa tak dużego obiektu była skomplikowanym przedsięwzięciem, które wymagało dobrej organizacji.

Najpierw należało wykonać odpowiednie projekty zgodnie z aktualnym stanem wiedzy wojskowej. Następnie znajdowano odpowiednią firmę budowlaną posiadającą wykwalifikowanych robotników. Do budowy używano cegły, wapna i kamienia. Fort budowano ręcznie z użyciem prostych narzędzi. Do prac ziemnych i transportu materiałów budowlanych służyły wozy z zaprzęgiem konnym. Skala trudności tego przedsięwzięcia była ogromna. Obiekt był spory; jego szerokość między narożnymi fosami od strony miasta wynosi około 290 metrów! Prace budowlane zaczynały się od wykupienia terenu. Następnie odwadniano miejsce budowy i wytyczano drogę dojazdową oraz posterunek. Najpierw kopano fundamenty, potem budowano blok kazamatowy ze schronami pogotowia i zespół pomieszczeń poterny głównej. Później powstawały części zagłębione: koszary szyjowe, kaponiery i fosa. Z ziemi, która została po wykopach formowano nasypy, na których budowano remizy artyleryjskie. Wały obsadzano roślinnością maskującą. Jej zadaniem była ochrona fortu z ziemi, a w latach późniejszych też z powietrza. Maskującą roślinność sadzono również wzdłuż drogi fortecznej, aby ukryć ruchy własnych wojsk. Po ukończeniu budowy zewnętrznej, montowano okna, bramy, most zwodzony, windy amunicyjne, zasłony strzelnic i kratę forteczną.

Mocno zasłonięty roślinnością Fort I - zdjęcie satelitarne, źródło: Googlemaps.

Dla porównania Fort VII dobrze widoczny z powietrza, źródło: Googlemaps.

Fort powstał jako jednowałowy, o narysie symetrycznego sześcioboku (spłaszczonego pięcioboku). Czoło i barki obiektu tworzył wał ziemny, w koronie którego znajdowały się stanowiska dla artylerii, rozdzielone trzynastoma trawersami, w większości mieszczącymi remizy artyleryjskie a także schrony pogotowia. W 1881 roku nad kaponierą czołową, pośrodku wału głównego zbudowano krótki wał piechoty mający własny schron pogotowia, który skomunikowano z blokiem kazamatowym. W centralnej części szyjowej znajdowały się dwukondygnacyjne koszary z izbami oficerskimi, żołnierskimi, wartownią, telegrafem, wartownią, lazaretem, kuchniami, piekarnią, magazynem prowiantu, studniami oraz latrynami, klatkami schodowymi i kojcami.

Fragment placu broni na tle koszar szyjowych, fot. A. Wiśniewska.

Pomieszczenia mieszkalne w budynku posiadały zakratowane okna od strony fosy szyi, którymi do wnętrza dostawało się światło. Do ogrzewania służyły piece.

Pośrodku bloku na górnej kondygnacji znajdowała się brama wjazdowa z mostem zwodzonym. Głównym ciągiem komunikacyjnym była osiowa poterna, po bokach której znajdowały się pomieszczenia warsztatowe, a na jej końcu jednokondygnacyjny blok kazamatowy – podwalnia. Tam właśnie umieszczono magazyny pocisków, prochu, łusek, a także przygotowalnie ładunków i pomieszczenia pogotowia.

Wewnątrz obiektu znajdowały się dwa symetryczne dziedzińce tzw. majdany, na które można było się dostać z bloku kazamatowego i z koszar. Dobrą komunikację ze stanowiskami bojowymi zapewniały cztery klatki schodowe. Do dostarczania amunicji służyły dwie windy, natomiast dwie prochownie wojenne powstały pod barkowymi odcinkami wału głównego.

Dookoła Fortu utworzono suchą fosę o murowanej w czole i barkach przeciwskarpie (stronie zewnętrznej fosy) obiegającej zakolami kaponiery. Do obrony fosy służyły trzy kaponiery: czołowa podwójna przeznaczona dla dział gładkolufowych dostępna z bloku kazamatowego i dwie barkowe pojedyncze z majdanów. Na przeciwskarpie zwieńczonej kratą forteczną powstał stok bojowy z drogą krytą (zabezpieczoną przed obserwacją nieprzyjaciela, służącą do przemieszczania wojsk), natomiast na barkach  utworzono nasypy służące dodatkowym bateriom artyleryjskim.

Fot. A. Wiśniewska.

Fot. A. Wiśniewska.

Do Fortu wjeżdżało się przez bramę znajdującą się w murze otaczającym trójkątny plac broni (inaczej dziedziniec wjazdowy; miejsce, gdzie zbierały się wojska przed wypadem na przedpole, a w XIX – wiecznym pruskim forcie standardowym była to przestrzeń przed blokiem koszarowym), most stały i zwodzony w sieni bramnej. Dziedziniec wjazdowy był broniony przez jednokondygnacyjny blokhauz. Po jego bokach usytuowano dwie bramy prowadzące na drogę krytą. Z dziedzińca za pomocą pochylni można było dostać się do stajni umiejscowionej w przeciwskarpie.

Modernizację Fortu I rozpoczęto w 1887 roku. Trwała co najmniej dwa lata. Część koszar, blok kazamatowy, kaponiery oraz zespół pomieszczeń poterny wzmocniono trójwarstwową konstrukcją ścian narażonych. Na barkach Fortu zbudowano sześciostanowiskowe ziemne baterie artyleryjskie, posiadające dwukondygnacyjne schrony oraz windy amunicyjne. Stok bojowy został osłonięty ziemnym przedstopiem, który miał za zadanie ukryć pas przeszkód z drutu kolczastego.

W pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku zarówno kaponiera czołowa jak i kojce koszar zostały uzbrojone w działka rewolwerowe a na wale głównym, na skrajnych schronach pogotowia zamontowano dwa pancerne stanowiska obserwatora piechoty.

3 września 1902 roku została podjęta decyzja o zniesieniu dzieł wewnętrznego pierścienia twierdzy. Fort I otrzymał nazwę Roder od nazwiska pruskiego generała Friedricha von Rodera – dowódcy poznańskiego V Korpusu Armijnego.

W 1914 roku, w trakcie mobilizacji zamurowano niektóre wejścia, okna i nisze amunicyjne. W strzelnicach zamontowano stalowe płyty z zasuwami. W przededniu wojny unowocześniono instalację elektryczną Fortu, umieszczając w kaponierach reflektory. Niektóre wejścia wyposażono w drewniane lub stalowe drzwi przeciwpodmuchowe, inne natomiast zostały częściowo przebudowane na labiryntowe z przelotniami. Także system przeszkód przeciwpiechotnych uległ rozbudowaniu. W I wojnie światowej Fort nie odegrał znaczącej roli.

W okresie międzywojennym; w 1931 roku Fort I nazwano imieniem generała Krzysztofa Żegockiego. Fort był nadal wykorzystywany przez wojsko, tyle, że teraz polskie.

Po wybuchu II wojny światowej obiekt obsadzono wojskiem i wzmocniono umocnieniami polowymi. Armia Poznań wycofała się dość szybko a w konsekwencji tego twierdza ni odegrała większej roli. Wojsko nienieckie przejęło Fort i przywróciło mu dawną nazwę Roder. Powstały w nim magazyny.

Na wiosnę 1944 roku zadaszono fosy dla potrzeb fabryki Focke-Wulf, produkującej m.in. myśliwce Fw-190. W Forcie I  umieszczono warsztaty i magazyn części do samolotów.

Myśliwiec Focke-Wulf Fw-190, źródło: Wikimedia.

Fort bronił się prawie do połowy lutego 1945 roku. To wtedy, podczas walk eksplodowała amunicja zmagazynowana w prawym skrzydle bloku kazamatowego. Blok został silnie zniszczony.

Po zakończeniu wojny Fort był użytkowany m.in. przez fabrykę Stomil. W chwili obecnej przy ulicy Książęcej  mieści się w nim siedziba firmy Euro-Wiga Sp. z o.o..  Jest on własnością prywatną.

Obiekt zachował się w stosunkowo dobrym stanie. Pozostało w nim wiele elementów pierwotnego wyposażenia takich jak: krata forteczna, drzwi przesiwpodmuchowe, pancerze.

Silnie uszkodzona jest prawa część bloku czoła wraz ze znajdującymi się nad nią remizami.

Obecnie największym problemem dla Fortu I jest nadmiernie rozrastająca się na nadzieniu roślinność, która szkodzi zabytkowemu obiektowi i zniekształca jego bryłę.

III Forteczny Weekend z 2011 roku, fot. A. Wiśniewska.

W 2011 roku w dniach 4-5 czerwca w ramach akcji „Poznań za pół ceny” odbył się „III Forteczny Weekend”, którego bohaterem był Fort I. Była wtedy możliwość zwiedzania obiektu za darmo wraz z przewodnikami z kilku sekcji historycznych występującymi w pruskich mundurach. Zainteresowanie było bardzo duże, a impreza udana i warta wspomnienia,  gdyż jest to Fort prywatny i niedostępny dla zwiedzających.

Część zamieszczonych w artykule zdjęć pochodzi właśnie z „III Fortecznego Weekendu”.

Agnieszka Wiśniewska

Źródło:

J. Biesiadka, A. Gawlak, Sz. Kucharski, M. Wojciechowski, Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.

Przemysław Maćkowiak, Starołęckie Umocnienia Poznańskiej Twierdzy Fortowej, w: Starołęka, Głuszyna, Krzesiny, „Kronika Miasta Poznania”, nr 4, 2009.