P
|
o raz kolejny wsiadłem do wehikułu
czasu i przeniosłem się w przeszłość Poznania. Wybrałem rok 1790, rok burzliwy
i ciekawy, a w Polsce czas nadziei na lepszą przyszłość. Tradycyjnie
postanowiłem podzielić się z Wami wspomnieniami z tej wyprawy i przedstawić
ludzi, których wtedy spotkałem i z którymi rozmawiałem.
Najpierw jak zwykle rzut oka na świat w
omawianym okresie, sytuację w ówczesnej Rzeczypospolitej i w samym Poznaniu.
Świat
A.D. 1790
Oczy całego świata zwrócone były na
Francję, gdzie trwała rewolucja, choć jeszcze nic nie zapowiadało krwawego
terroru jakobińskiego, który wybuchnie tam za kilka lat. Póki co, absolutna
monarchia francuska została zastąpiona monarchią konstytucyjną. Słaby i chwiejny
król Ludwik XVI zmuszony był zwołać Stany Generalne, czyli francuski parlament,
który ostatni raz zebrał się w… 1614 roku. Francja pogrążona była w kryzysie
ekonomicznym, lud się burzył, wobec czego zwołanie parlamentu wydawało się
jedynym rozsądnym rozwiązaniem. Stany Generalne składały się z deputowanych
reprezentujących trzy francuskie stany społeczne: Stan Pierwszy
(duchowieństwo), Stan Drugi (szlachta) i Stan Trzeci (chłopi i mieszczanie).
Stan Trzeci reprezentował według różnych szacunków do 98 do 99% społeczeństwa.
Deputowani ze Stanu Trzeciego ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym i
zapowiedzieli uchwalanie konstytucji. Za początek rewolucji uważa się zdobycie
Bastylii, więzienia politycznego stanowiącego symbol „Starego Porządku”, co
miało miejsce 14 lipca 1789 r.
 |
| 1. Ludwik XVI. |
Przenieśmy się teraz na drugą stronę
Europy, do zimnego Petersburga. Od blisko trzydziestu lat Rosją twardą ręką
rządzi cesarzowa Katarzyna II. Kto by się spodziewał, że ta urodzona w
Szczecinie córka niemieckiego książątka i generała w pruskiej służbie, zajdzie
tak wysoko. Zawdzięczała to wielkiej inteligencji i umiejętności zjednywania sobie
ludzi. Katarzyna okazała się być mistrzynią politycznego PR’u, tworząc wizerunek
oświeconej monarchini, za co filozofowie określili ją mianem „Semiramidy
Północy”. Ponoć już w dzieciństwie matka powtarzała jej, że skoro nie jest
piękna, to powinna być chociaż mądra. Podobnie, jak inne rosyjskie caryce XVIII
stulecia, ona również otaczała się tłumem faworytów, jednakże Katarzyna, w
przeciwieństwie do pozostałych, dzieliła łoże, ale nigdy władzę. Chojnie
nagradzała swych kochanków, ale nigdy nie pozwalała im wtrącać się do spaw
państwowych. Imperium rosyjskie dzięki Katarzynie rozszerza stale swe granice,
głównie kosztem Turcji i Polski.
 |
| 2. Katarzyna II Wielka. |
W innych europejskich krajach, też sporo
się dzieje. W Wiedniu umiera właśnie cesarz-reformator Józef II, który
podporządkował Kościół państwu, próbował zreformować administrację i szkolnictwo,
wprowadzając skrajną centralizację. Z jednej strony doprowadził do
równouprawnienia Żydów i protestantów, a z drugiej tłumił wolność słowa i
rozbudował aparat policyjny. Wymagał prawowierności katolickiej od profesorów
uniwersyteckich, ale jednocześnie przeprowadził kasację tych klasztorów, których
zakonnice i zakonnicy nie zajmowali się opieką nad chorymi i biednymi, szkolnictwem
i nauką. Jego następca Leopold II, odwołał większość reform Józefa.
 |
| 3. Cesarz Józef II Habsburg. |
W Prusach od
czterech lat panuje król Fryderyk Wilhelm II. Po swoim wuju Fryderyku II
Wielkim, odziedziczył państwo silne i bogate, ale struktura armii i administracji
zaczęła wykazywać objawy skostnienia.
Nie minie szesnaście lat, a armie Napoleona rozniosą w puch wojska
pruskie w zaledwie dwóch bitwach. Póki co, po pierwszy rozbiorze Polski, Prusy
Wschodnie otrzymały połączenie lądowe z resztą królestwa.
Ważne wydarzenia dzieją się także za
oceanem. W Ameryce Północnej czternaście lat wcześniej powstało nowe państwo –
Stany Zjednoczone. Po długiej wojnie o niepodległość 1775 – 1783, kolonizatorzy
zrzucili zwierzchnictwo Wielkiej Brytanii. W 1787 r. uchwalono konstytucję, a pierwszym
prezydentem nowego kraju został George Washington, wybrany na to stanowisko w
1789 r. Na razie państwo to nie odgrywa jeszcze takiej roli, jak dziś, ale
wzbudza już zainteresowanie na Starym Kontynencie, głównie za sprawą swego niezwykle
nowoczesnego, jak na tamte czasy, ustroju. Póki co, USA to luźny zlepek 13
kolonii, przekształconych z stany, zajmujące pas lądu na wschodnim wybrzeżu
Ameryki Północnej, których mieszkańcy są najpierw obywatelami swojego stanu, a
później dopiero kraju.
 |
| 4. Podpisanie Deklaracji Niepodległości USA. |
Kultura
i sztuka w 1790 r.
W literaturze królują dwaj wybitni
niemieccy pisarze, dramaturdzy i poeci: Friedrich Schiller i Johann Wolfgang
Goethe, mylnie utożsamiani niekiedy z romantyzmem. Obaj byli bowiem głęboko
zakorzenieni w klasycyzmie. W świecie muzyki prym wiodą tzw. „klasycy wiedeńscy”.
W szczytu sławy i możliwości twórczych jest Józef Haydn, a także jeden z
największych kompozytorów w historii, Wolfgang Amadeusz Mozart. Niestety, umrze
on już rok później, w wieku zaledwie 35 lat. Na szczęście, komponować zaczął już
jako cudowne dziecko. Swoją pierwszą symfonię napisał w wieku 8 lat, pierwszy
koncert fortepianowy jako 11-latek, a operę mając zaledwie 12 lat. Swój debiut
ma już za sobą ostatni z tej wielkiej trójki, Ludwig van Beethoven, ale
najlepsze lata ma on jeszcze przed sobą.
 |
| 5. Wolfgang Amadeusz Mozart. |
Klasycyzm rozwija się także w
architekturze i sztuce. Ten nurt odwoływał się do historii i kultury
starożytnej Grecji i Rzymu. Spokój i regularne bryły budowli klasycystycznej
były reakcją na przepych i fantazyjne, nieregularne linie obiektów barokowych i
rokokowych. Charakterystyczną cechą architektury klasycyzmu jest naśladownictwo
antycznych budynków greckich i rzymskich, a więc mamy obiekty symetryczne,
wznoszone na planie prostokąta i koła z kolumnadą i kolumnowymi portykami.
Fasady klasycystycznych budynków charakteryzowały się harmonią, oszczędnymi
dekoracjami i pewną powagą, w odróżnieniu od mocno dekoracyjnego baroku. W
stylu klasycystycznym wznoszono zarówno budynki użyteczności publicznej,
jak i mieszczańskie kamienice, a także pałace i kościoły.
Klasycyzm zakorzenił się także w sztuce.
Obrazy klasycystyczne cechuje powaga, spokój i harmonia. Była to odpowiedź na
obrazy rokokowe, gdzie najczęściej przedstawiano frywolne sceny z życia
codziennego. Malarze końca XVIII wieku chętnie malowali sceny mitologiczne,
heroiczne wydarzenia z dziejów Grecji i Rzymu oraz panoramy miast, choć nie
zabrakło też scen z Biblii. Najwybitniejszym malarzem przełomu XVIII i XIX
wieku był Francuz Jacques-Louis David z jego najsłynniejszym obrazem Przysięga Horacjuszy (1784). David stał
się wkrótce piewcą rewolucji, a później nadwornym malarzem Napoleona.
 |
| 6. David "Przysięga Horacjuszy". |
W Polsce
prym w sztuce wiodą przede wszystkim: Marcello Bacciarelli i jego wspaniałymi
portretami oraz Zygmunt Vogel, autor wielu przepięknych widoków miast
Rzeczpospolitej. Jeśli chodzi o rzeźbę, to palma pierwszeństwa należy się
Włochowi Antoniemu Canova. Jego dzieła wyglądają jakby wyszły z pracowni Fidiasza.
 |
| 7. A.Canova "Eros i Psyche". |
Rok
1790 w Rzeczpospolitej
Rzeczpospolita w epoce stanisławowskiej
powoli podnosi się z upadku, mimo strat terytorialnych, jakie kraj ten poniósł
w wyniku pierwszego rozbioru w 1772 r. Od 1788 r. trwają obrady Sejmu
Czteroletniego, zwanego też Wielkim. Owocem tego sejmu będzie uchwalona 3 maja
1791 r. pierwsza w Europie, a druga na świecie konstytucja. Niestety, dzieło
reform podjęto zbyt późno, a sąsiedzi nie życzyli sobie wzmocnienia
Rzeczpospolitej. Już za pięć lat Polska zniknie z mapy Europy. Państwo było co
prawda słabe, ale za to świetnie rozwija się kultura, a zwłaszcza literatura.
Tworzą m.in.: Ignacy Krasicki, Franciszek Karpiński, Wojciech Bogusławski, Hugo
Kołłątaj, Stanisław Staszic, Adam Naruszewicz, Franciszek Trembecki i inni.
 |
| 8. Ignacy Krasicki. |
Kwitną: teatr, opera i sztuki piękne. Dwór Stanisława Augusta promieniuje kulturą,
czego wyrazem są chociażby słynne obiady czwartkowe. Warszawa jest miastem
prawdziwie kosmopolitycznym, spotyka się tu śmietanka towarzyska całej Europy.
Przez jakiś czas przebywał tu nawet słynny uwodziciel Giacomo Girolamo
Casanova. Bogactwo magnaterii i przepych ich pałaców kontrastuje z pustym
skarbem państwa.
Poznań
w roku 1790
Poznań na trzy lata przed przejściem pod
władzę Prus, również podniósł się z upadku. Była to w dużej mierze zasługa
Komisji Dobrego Porządku, która działała tu od początku lat 80. XVIII wieku. Na
jej czele stoi Kazimierz Raczyński. W skrócie powiem tylko tyle, że odbudowano i
wyremontowano niemal wszystkie budynki użyteczności publicznej, zabudowano
wszystkie puste parcele, zaostrzono przepisy przeciwpożarowe i porządkowe.
Odtąd każdy właściciel posesji był zobowiązany kilka razy w tygodniu sprzątnąć
teren przed wejściem do siebie. Raczyński zbudował budynki na Górze Przemysła w
miejscu zrujnowanego zamku, odbudował zniszczoną przez huragan wieżę ratuszową,
którą zwieńczył orzeł, tkwiący tam po dziś dzień. Ponadto starosta zbudował
Odwach, a Komisja Dobrego Porządku nakazywała dbać o przepustowość Warty, tak,
aby zmniejszyć ryzyko powodzi oraz odbudować most Wielki, który stał mnie
więcej tak, gdzie obecny most św. Rocha.
 |
| 9. Odwach. |
Długo można by jeszcze wymieniać
zasługi Komisji Dobrego Porządku, zatem zapraszam do tekstu poświęconego tej
instytucji: Odrodzenie z upadku, czyli działalność Komisji Dobrego Porządku w Poznaniu
W Poznaniu, na Grobli stanął pierwszy
zbór ewangelicki w Poznaniu - kościół św. Krzyża (ob. kościół Wszystkich
Świętych).
 |
| 10. Kościół Wszystkich Świętych na Grobli. |
Swój wygląd radykalnie zmieniła katedra, którą w XVIII stuleciu nie
ominęły liczne katastrofy budowlane. Barokowa do tej pory katedra zyskała
klasycystyczną fasadę i w taki kształcie przetrwała do 1945 roku.
 |
| 11. Katedra od przebudowie w drugiej połowie XVIII w. |
Jednej tylko
budowli nie udało się odbudować, a szkoda. Od 1780 r. gotycka kolegiata farna
św. Marii Magdaleny leżała w gruzach po pożarach i huraganie. W 1802 r. Prusacy
rozbiorą resztki świetnej ongiś budowli. Jednym z symboli stanisławowskiego
Poznania jest pałac Gurowskich później Działyńskich, stojący przy Starym Rynku.
Poznań zmienił się nie do poznania, choć radykalne zmiany w wyglądzie miasta przyjdą
wraz z panowaniem pruskim.
 |
| 12. Ruiny kolegiaty św. Marii Magdaleny, mal. C. Alberti (1798). |
Ostatni
starosta
Swoją wizytę w Poznaniu A.D. 1790 r.
rozpocząłem od złożenia wizyty Kazimierzowi Raczyńskiemu (1739 – 1824),
ostatniemu staroście generalnemu Wielkopolski. Był to człowiek niezwykle
zasłużony dla Poznania i Wielkopolski i jeden, z najbardziej wpływowych
magnatów w Rzeczpospolitej. Jako szef Komisji Dobrego Porządku walnie przyczynił
się do rozwoju miasta, o czym była już mowa powyżej. Trwałą pamiątką po jego
życiu i działalności jest dziś perła naszego regionu, pałac w Rogalinie.
Niestety, Raczyński był też przeciwnikiem reform Sejmu Wielkiego, czołowym
stronnikiem Rosji i płatnym agentem Katarzyny II. Jego wnukiem był zaś sam
wielki Edward Raczyński. Udało mi się go złapać niemal w ostatniej chwili, bo
akurat wybierał się w drogę do Warszawy.
 |
| 13. Kazimierz Raczyński. |
Kazimierz
Raczyński. Nie
za wiele mam czasu dla was panie, pilno mi do Warszawy, stronnicy moi widzieć
mnie tam żądają. Donoszą mi ze stolicy, że niektórzy senatorowie i posły w
sprawach politycznych nie uświadomieni, przymierze z Prusami przeciw Rosji zamierzają
zawrzeć. Głupcy! Dla uratowania Rzeczypospolitej jeno protekcyja najjaśniejszej
cesarzowej jest potrzebną. A ciż co innego są zdania, rozum postradać musieli.
Na prawa kardynalne, które fundamentum kraju naszego nastawać są gotowi i na
Francyję zapatrzeni, a tam przecie na króla lud rękę podnosić się ważył. Jak
tak dalej pójdzie, toć i nasi mieszczany i chłopi gotowi prawa nasze obalić i
wraz ze szlachtą na sejmy zjeżdżać . Już teraz miasta królewskie deputacyje do
króla i na sejm ślą. Już na dworach w Petersburgu i Berlinie mawiają, że zaraza
rewolucyjna roznosi się u nas i nie raz żem posła najjaśniejszej cesarzowej
uspakajać musiał i zapewniać o przywiązaniu do niej króla i senatorów
znaczniejszych.
Pytacie
mnie panie o Poznań, a owszem, do miasta owego wiele miłości mam i uważania.
Wraz z obywatelami znacznymi w Komisyi Boni Ordinis zasiadającymi wiele ku
upiększaniu jego przedsięwzięliśmy. Zamek odbudować kazałem, bramę Wroniecką na
nowo narychtować i nad inszymi sprawami miasta pochyliłem się. Wiele tu pracy
już wykonaliśmy, ale w teraźniejszym czasie do stolicy udać się muszę. Wierzcie
mi panie, wolałbym teraz w dobrach moich rogalińskich siedzieć i księgami mymi,
które od lat wielu gromadzę rozkoszować się, ale nie prędko cieszyć się niemi
będę, bowiem sprawy państwowe wiele mnie czasu i zdrowia kosztują. Bywajcie
zatem pani i radnym was u mnie w Rogalinie gościć.
Ciąg dalszy nastąpi…
Źródło
fotografii:
1. Antoine-François Callet [Public domain], via Wikimedia Commons
2. Dmitry Grigorievich Levitzky [Public domain], via Wikimedia Commons
3. See page for author [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html), CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/) or CC BY 2.5 (http://creativecommons.org/licenses/by/2.5)], via Wikimedia Commons
4. John Trumbull [Public domain or Public domain], via Wikimedia Commons
5. Barbara Krafft [Public domain], via Wikimedia Commons
6. Jacques-Louis David [Public domain], via Wikimedia Commons
7. By Sabrina Majello (Own work) [Public domain], via Wikimedia Commons
8. Per Krafft the Elder [Public domain], via Wikimedia Commons
9. By Radomil (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
10. By No machine-readable author provided. Patnac assumed (based on copyright claims). [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
11. http://www.wieczorkiewicz.org/obraz/44/katedra-1842-001
12. https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Pozna%C5%84_Kolegiata_Marii_Magdaleny_Alberti_3.jpg
13.Pompeo Batoni [Public domain], via Wikimedia Commons
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz