Cmentarz parafii Bożego Ciała przy ul. Bluszczowej

T

rudno wyobrazić sobie lepszą okazję do napisania historii cmentarza, niż dzień Wszystkich Świętych. Pięknych nekropolii w Poznaniu nie brakuje, a jednym z najpiękniejszych jest cmentarz parafii Bożego Ciała przy ul. Bluszczowej na Dębcu. 

 

Na przełomie XIX i XX stulecia pojawiła się w Niemczech idea cmentarza-ogrodu, zakładająca projektowanie cmentarzy zgodnie z założeniem sztuki ogrodowej. Dzieło natury w postaci odpowiednio zaprojektowanego drzewostanu, krzewów i żywopłotów, miało współgrać z dziełami sztuki, jakimi były pięknie zaprojektowane nagrobki, pomniki i inne okazy sztuki sepulkralnej. W skrócie można powiedzieć, że poszczególne elementy kompozycji, rozłożone symetrycznie, miały być uporządkowane względem wspólnych osi. Pierwszy cmentarz-ogród w Niemczech, który stanowił wzór do innych tego typu nekropolii, założono w Hamburgu. Jest to słynna nekropolia Ohlsdorf, zaliczana do największych cmentarzy na świecie (prawie 400 ha powierzchni). Otwarto go w 1877 r., ale prace nad jego rozbudową i projektowanie kolejnych kwater trwało do 1913 r.  

1. Brama główna cmentarza.

Bezpośrednio na hamburskim cmentarzu wzorował się architekt Wilhelm Meyer-Schwartau, który zaprojektował Cmentarz Centralny w Szczecinie, otwarty w 1901 r. Ten był skromniejszy od hamburskiej nekropolii, gdyż założono go „zaledwie” na 64 hektarach. Cmentarz szczecinecki stanowił z kolei wzorzec dla poznańskiego cmentarza parafii Bożego Ciała, założonego w 1912 r.

2. Plan cmentarza.

Cmentarz wewnątrz kolonii mieszkalnej 

Cmentarz parafii Bożego Ciała założono równocześnie z kolonią willową, zbudowaną dla urzędników i innych pracowników kolei, na terenie pomiędzy ul. 28 Czerwca 1956 r. a linią torów kolejowych. Cmentarz zajmuje powierzchnię 6,5 ha wzdłuż ulic: Wiśniowej i Bluszczowej. Pierwotnie teren przylegający do cmentarza od północy i południa, był niezabudowany. Podzielono go na parcele i zabudowano w okresie międzywojennym.

3. Aleja główna cmentarza.

Historia dębieckiej nekropolii zaczyna się już w 1899 r., kiedy to arcybiskup gnieźnieński i poznański ks. Florian Stablewski erygował nową parafią Bożego Ciała przy gotyckim kościele pokarmelitańskim z XV w. Co ciekawe, założenie parafii odbyło się dokładnie 500 lat po domniemanym cudzie odnalezienia trzech skradzionych hostii, który dał początek kościołowi Bożego Ciała. Zakon karmelitów trzewiczkowych opiekował się kościołem do 1826 r. W roku tym, decyzją władz pruskich, ich poznański klasztor został skasowany. Powołanie parafii miało uchronić ten przepiękny zabytkowy kościół przed dewastacją.

Parafia Bożego Ciała obejmowała teren Wildy, Piasków i Rybaków. Pierwotnie tereny te należały do parafii św. Marcina. Pierwszym proboszczem parafii został ksiądz Andrzej Kostanecki, który pozostał na tym stanowisku do śmierci w 1911 r. Rozpoczął on starania o założenie cmentarza parafialnego, które kontynuował następca księdza Kostaneckiego, długoletni proboszcz, ks. prałat Leon Rankowski (1911 – 1947). Zakupił on od miasta 26 mórg ziemi na pograniczu Wildy i Dębca. Uroczyste poświęcenie cmentarza odbyło się 1 września 1912 roku.

4. Jedna z cmentarnych alejek.

Projektowanie cmentarza-ogrodu 

Opracowanie projektu cmentarza zlecono architektowi Kazimierzowi Karłowskiemu, który wykonał go we współpracy z Kazimierzem Skąpskim. Rozmieszczenie roślinności w ramach geometryczno-koncentrycznej struktury powierzono żonie Karłowskiego Annie, dyplomowanej ogrodnik. Anna Karłowska zaproponowała obsadzenie alei cmentarza takimi gatunkami drzew, które, ze względu na zróżnicowaną kolorystykę, tworzyłyby niesamowitą mozaikę barw przez cały rok. Aleje cmentarne miały zostać obsadzone przez drzewa jednogatunkowe, a mniejsze kwatery i pojedyncze nagrobki otoczone żywopłotami. Resztę dopełniały partery gazonowe i kwiatowe klomby. Prace ogrodnicze wykonał Jan Woźny, późniejszy opiekun cmentarza. Wszystkie obiekty architektoniczne, czyli kaplicę, dom ogrodnika, wozownię i główną bramę wjazdową, zaprojektował w stylistyce neobarokowo-klasycystycznej znany poznański architekt, Kazimierz Ruciński.

5. Fragment alei głównej cmentarza.

Dębiecka nekropolia uzyskała kształt wydłużonego prostokąta, którego granice wyznaczały rzędy czarnych sosen uzupełnionych włoskimi topolami. Główna aleja, wzdłuż której zaprojektowano symetryczne kwatery i mniejsze alejki, obsadzona została platanami klonolistnymi. Aleja główna została przerwana trzema placami-rondami. Najważniejszym elementem pierwszego ronda jest kolisty klomb, pośrodku którego stanął krzyż fundacyjny, osadzony na neobarokowym cokole. Cokół ozdobiony został płaskorzeźbą anioła trzymającego kielich z trzema hostiami – oczywiste nawiązanie do cudu, który stał legł u postaw fundacji kościoła Bożego Ciała dokonanego przez króla Władysława Jagiełłę. Poniżej widnieje data założenia cmentarza – 1912.

6. Krzyż fundacyjny.

Głównym punktem centralnej części cmentarza jest neoklasycystyczna kaplica cmentarna. Wzniesiono ją pośrodku ronda, od którego odchodzą cztery alejki. Kaplica została wzniesiona w 1912 r. wg projektu Kazimierza Rucińskiego, a zbudował ją Franciszek Budzyński na planie zbliżonym do krzyża greckiego.

7. Kaplica cmentarna.

Najstarsze nagrobki osób pochowanych tu wkrótce po otwarciu cmentarza, cechuje surowa forma, bez jakichkolwiek dekoracji. Wykonane były przeważnie z piaskowca bądź granitu. Później zaczęto stawiać nagrobki w formie krzyży łacińskich, często zdobionych reliefami. Najczęściej wykonywano je z marmuru lub piaskowca. 

8. Grób ks. dra Zygmunta Baranowskiego, profesora Seminarium Duchownego w Poznaniu.

Na dębieckiej nekropolii spotyka się także groby, których najważniejszym elementem były krzyże drewniane, nawiązujące do przydrożnych kapliczek. Takie krzyże stawiano głównie w okresie międzywojennym. Przed wojną rozpowszechniły się także płyty nagrobne w postaci pionowych steli. Po wojnie stele także były dość popularne. Na cmentarzu parafii Bożego Ciała nie brak także monumentalnych grobów, ozdobionych figurami aniołów, rzeźbami martwego Chrystusa leżącego na kolanach Maryi (pieta) i figurami przedstawiającymi Matkę Boską z Dzieciątkiem. 

9. Nagrobek Józefy Orańskiej (zm. w 1955 r.).

Jednym z najciekawszych rzeźb nagrobnych na dębieckiej nekropolii jest kopia rzeźby Pielgrzyma, zdobiąca nagrobek Klary i Franciszka Rajewskich. Oryginalna figura stoi na cmentarzu farnym w Ostrowie Wielkopolskim. Wykonał ją znany wielkopolski rzeźbiarz Władysław Marcinkowski. Rzeźba przedstawia starca ubranego z długi płaszcz z kapturem. Na plecach ma kapelusz zawiązany opaską wokół szyi. Pielgrzym obejmuje rękami krzyż i wspiera na nim głowę. U stóp ma kostur i sakiewkę. To zupełnie wyjątkowa rzeźba nagrobna, cechująca się wysoką klasą artystyczną.

10. Kwatery na cmentarzu.

Cmentarz zabytkiem 

Cmentarz w niezmienionej formie przetrwał do okresu okupacji, kiedy to naruszono południowo-zachodni fragment nekropolii w związku z budową bocznicy kolejowej z zakładów Cegielskiego do pobliskiej linii kolejowej. Istotne znaczenie dla historii cmentarza była uchwała Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania z 1966 r. w sprawie zamknięcia cmentarza dla celów grzebalnych, usankcjonowana decyzją Ministra Gospodarki Komunalnej z 24 grudnia 1968 r. Oficjalnie zamknięto cmentarz 16 stycznia 1969 r. Nekropolii groziło popadnięcie w zapomnienie, gdyby nie inicjatywa arcybiskupa poznańskiego, ks. Antoniego Baraniaka. W kwietniu 1971 r. powołał on do życia Ośrodek Duszpasterski pw. bł. Bogumiła przy kaplicy cmentarnej, przekształcony w parafię we wrześniu 1984 r. W tym celu, w 1972 r., kaplica została powiększona i przystosowana do celów liturgicznych. Autorem przebudowy został inż. Albin Modzelewski.

11. Grób powstańca wielkopolskiego Edmunda Piętki.

9 lutego 1984 r. wpisano nekropolię do rejestru zabytków, a całość objęto ochroną konserwatorską. W 1990 r. spłonął dom zarządcy cmentarza przy bramie głównej. Na jego miejscu wybudowano dom parafialny mieszczący salki katechetyczne, biuro parafialne i mieszkania dla proboszcza i wikariusza. Jeszcze w 1983 r. podjęto starania o ponowne otwarcie cmentarza dla celów grzebalnych. Dopiero w maju 2001 r., cmentarz został otwarty na nowo. Kaplicy pw. bł. Bogumiła przywrócono jej wcześniejszą funkcję kaplicy cmentarnej. Stało się to możliwe dzięki budowie w latach 1998 – 2001 nowego kościoła pw. Ofiarowania Pańskiego, który stanął na terenie cmentarza, niedaleko bramy głównej.

12. Kościół pw. Ofiarowania Pańskiego.

Na cmentarzu spoczęli… 

Pisząc o cmentarzach nie sposób nie napisać o tych, którzy tam spoczywają. Oczywiście najbardziej interesują nas osoby znane, a na cmentarzu parafii Bożego Ciała takich osób nie brakuje. Spoczywa tu m.in. Stefan Kałamajski (1882 – 1949), zamożny kupiec, przemysłowiec, wieloletni radny miejski Poznania w okresie międzywojennym, a przede wszystkim właściciel kina „Słońce”, największego kina w Polsce, z widownią na 1600 osób, otwartego z 1927 r. Kałamajski spoczywa obok swej żony Heleny.

13. Grób Stefana i Heleny Kałamajskich.

Na cmentarzu parafii Bożego Ciała pochowano także twórców cmentarza: Kazimierza Karłowskiego (1852 – 1947) i Kazimierza Skąpskiego (1870 – 1922), proboszczów parafii Bożego Ciała: księdza prałata Leona Rankowskiego (1875 – 1947), księdza Kazimierza Michalskiego (1893 – 1955) i księdza prałata Mieczysława Smorawińskiego (1916 – 1988). 

14. Tablica pamiątkowa poświęcona Kazimierzowi Karłowskiemu.

Ponadto można znaleźć tu także groby dziewięciu kolejarzy, którzy zginęli od kul policyjnych podczas demonstracji pod zamkiem cesarskim 26 kwietnia 1920 r. Na interesującym nas cmentarzu spoczywają także: Jan Spychalski (1893 – 1946), wybitny poznański malarz związany z grupą artystyczną „Bunt”, skupioną wokół czasopisma „Zdrój”, Kazimierz Grenda (1906 – 1959), działacz harcerski, podczas okupacji szef Komendy Głównej Szarych Szeregów, a po wojnie prezes Zrzeszenia Wolności i Niezawisłość w Łodzi, Józef Eichstädt (1906 – 1966), światowej sławy muzyk-kontrabasista oraz Włodzimierz Lisiecki (1938 – 2017) piłkarz, wieloletni napastnik Lech Poznań. To oczywiście tylko część wybitnych osób pochowanych na tym pięknym cmentarzu. Wymienienie wszystkich zajęłoby za dużo miejsca.

15. Grób Kazimierza Grendy.

Cmentarz parafii Bożego Ciała na Dębcu to z pewnością jeden z najpiękniejszych poznańskich cmentarzy. Warto go odwiedzić nie tylko z okazji 1 listopada.

Pragnę serdecznie podziękować Lucjanowi Morosowi, wieloletniemu współpracownikowi „Poznańskie Historie” za wykonanie większości zdjęć do dzisiejszego tekstu.

Źródło:

H. Hałas, Dębieckie cmentarze, w: Dębiec, „Kronika Miasta Poznania”, nr 1, 2004.

Fotografie: 

1-11, 13-14 - Lucjan Moros. 

12. https://fotopolska.eu/814931,foto.html

15. Jarenty at pl.wikipedia [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], from Wikimedia Commons