W
|
ielkopolska
to prastara polska dzielnica historyczna, stanowiąca kolebkę państwa polskiego,
ze stolicą w Poznaniu. Tyle można się dowiedzieć ze szkolnych podręczników. Czy
jednak wiadomo, skąd wzięła się jej nazwa i czy można określić jej granice? Na
te pytania postaram się dziś odpowiedzieć.
Konia z rzędem
temu, kto potrafi wyznaczyć granice Wielkopolski. W ciągu wieków bowiem, często
się one zmieniały. Dzisiejsze terytorium województwa wielkopolskiego tylko w
części pokrywa się z granicami historycznej Wielkopolski, ale czy da się
jednoznacznie i bezdyskusyjnie stwierdzić dokąd sięgała historyczna
Wielkopolska? Znacznie łatwiej jest napisać o pochodzeniu nazwy regionu, choć i
tu nie brakuje niejasności. Zacznijmy najpierw od tej, z pozoru, prostszej
kwestii.
Polonia,
Polonia Maior,
czy Polonia Magna?
Co ciekawe, nazwa „Wielkopolska”,
podobnie zresztą jak „Małopolska”, jest stosunkowo młoda. Znacznie starsze są
takie określenia innych dzielnic Polski, jak Mazowsze, Śląsk, czy Pomorze.
Przez wieki ziemie nad Wartą nazywano Polania
lub Polonia. Nazwy te pochodziły
od określenia terytorium plemienia Polan, a dopiero później przeniesiono je na
całe państwo rządzone przez Piastów. Aż do XIII wieku terminem Polonia określano zarówno cały kraj
pozostający pod władzą królów i książąt piastowskich, nawet w okresie rozbicia
dzielnicowego, jak i ziemie nad Wartą, z Poznaniem, Gieczem, Gnieznem i Kaliszem.
Czasami jednak musiano uściślić o jakie ziemie dokładnie chodzi, widać taka była
konieczność. W dokumencie księcia wielkopolskiego Władysława Odonica z 1234 r.
pojawiło się już rozróżnienie na Polonię w
sensie kraju i Polonię, jako ziemie
nad Wartą.
 |
| 1. Władysław Odonic, rys. z 1939 r. wg Jana Matejki. |
Wszyscy synowie
Bolesława Krzywoustego nazywali siebie książętami Polonie, a dopiero w następnym pokoleniu pojawiły się nazwy
poszczególnych dzielnic w oficjalnej tytulaturze monarchów (książę Sandomierza,
Krakowa, itp.), tylko książęta wielkopolscy konsekwentnie nazywali siebie
książętami (dux) Polonie, choć i tu zdarzało im się używać tytułu książąt Poznania,
Kalisza, czy Gniezna. W dokumencie wystawionym przez księcia Bolesława Pobożnego
w 1257 r., w chwili gdy ten, po śmierci brata Przemysła I, został księciem
całej Wielkopolski, po raz pierwszy pojawiła się nazwa Polonia Maior dla określenia jego władztwa, co można przetłumaczyć jako „Większa Polska”.
Równolegle jednak książę ów nazywany był po staremu, księciem Polski (dux Polonie). W dokumentach bratanka i
następcy Bolesława Pobożnego, księcia, a później króla Przemysła II, termin Polonia Maior występuje równolegle z Polonie. Określenie Polonia Maior pojawiała się jeszcze w tytulaturze książąt
piastowskich walczących o władzę w Wielkopolsce po tragicznej śmierci Przemysła
II.
 |
| 2. Pieczęć majestatyczna księcia Mieszka III Starego z inskrypcją "Mesico Dei Gratia Dux Polonie" - ("Mieszko, z bożej łaski książę (Wielko)polski)". |
Po zjednoczeniu
Polski nazwa Polonia Maior nie
pojawiła się już w tytulaturze królów Polski, gdyż obie ziemie wielkopolskie: poznańska
i kalisko-gnieźnieńska, zawierały się w tytule „król Polski” (rex Poloniae). Termin Polonia Maior nie zanikł jednak, a
pojawił się w tytule starostów generalnych Wielkopolski. Urząd ten został
wprowadzony na początku XIV w. przez króla Czech i Polski Wacława II i
przetrwał aż do rozbiorów Polski. Starostwie, wyznaczani przez króla do
zarządzania Wielkopolską w jego imieniu nazywali siebie generalis Poloniae capitaneus lub capitaneus Poloniae Maioris. W drugiej połowie XIV wieku nazwą Polonia
Maior, stosowaną wymiennie z Polonia
Magna, określano już wyłącznie prowincję nad Wartą. Równocześnie dawne
księstwa: krakowskie i sandomierskie, zaczęto określać od początku XV w. nazwą Polonia Minor (Mniejsza Polska, czy
raczej Małopolska).
 |
| 3. Odrys pieczęci majestatycznej Bolesława Pobożnego z łacińską inskrypcją, która w polskim tłumaczeniu brzmi: "Pieczęć Bolesława, z bożej łaski, księcia (Wielko)polski". |
Nazwa Wielkopolska po raz pierwszy pojawiła
się w 1449 r. Użył jej Świętosław z Wojcieszyna w polskim tłumaczeniu statutów
Kazimierza Wielkiego. Zarysował się jednak problem, gdyż terminem Wielkopolska określano zarówno ziemie
dawnych księstw: poznańskiego i kalisko-gnieźnieńskiego, jak i teren całej
prowincji wielkopolskiej, obejmującej także województwa: kujawskie,
mazowieckie, łęczyckie i sieradzkie, które w dodatku posiadały wspólny sejmik,
zbierający się w Kole.
Co jednak
dokładnie oznacza przymiotnik Maior?
W dosłownym tłumaczeniu z łaciny znaczy to tyle co „większy”. Wielkopolska nie
była jednak największą prowincją Królestwa Polskiego, skąd więc to określenie? Część
dwudziestowiecznych historyków skłonna była uznać, że Wielkopolska była niedokładnym tłumaczeniem łacińskiego terminu Polonia Maior. Według zwolenników tej
hipotezy, określenie Polonia Maior powinno
się tłumaczyć jako Stara Polska lub Starsza Polska. Teoria ta jednak wkrótce
upadła. Część językoznawców uznała, że słowo maior oznacza nie tylko większy w znaczeniu rozmiaru, ale także coś
dostojnego, starszego rangą i godnością, najważniejszego. W średniowieczu
wytyczono w Poznaniu ulicę Wielką, którą poprzedzała brama Wielka
(nieistniejąca). W obu przypadkach mamy do czynienia nie z największą arterią komunikacyjną w
mieście, ale najważniejszą, główną poznańską ulicą. Ołtarz główny w kościele
często określano mianem „wielkiego ołtarza”, a „wielki dwór” oznaczał główny
ośrodek dóbr ziemskich.
Reasumując więc, w
tradycji piastowskiej i w odczuciu całego narodu, Wielkopolska była
najważniejszą i najstarszą dzielnicą Polski, która dała początek całemu
państwu. Być może możnowładcy wielkopolscy, niezadowoleni z odsunięcia ich od
spraw kraju w XIV i XV wieku, podkreślali, że to oni reprezentują główną część
Polski i jej kolebkę, stąd upowszechnienie terminu Wielkopolska w późnym
średniowieczu.
Granice Wielkopolski
Wyznaczenie granic
Wielkopolski, jak już wspomniałem, jest zadaniem karkołomnym. Granice te bowiem
zmieniały się i dziś właściwie trudno jednoznacznie stwierdzić, dokąd sięgała
tzw. historyczna Wielkopolska.
Najstarsza
Wielkopolska pokrywała się z terytorium państwa plemiennego Piastów i w tym
kształcie weszła w skład państwa polskiego w drugiej połowie X w.
 |
| 4. Mapa rozmieszczenia plemion polskich. |
Na początku
XII w., po podboju Pomorza przez Bolesława Krzywoustego, w skład Wielkopolski
weszła Krajna, kraina historyczna stanowiąca terytorium graniczne pomiędzy
Wielkopolską a Pomorzem. Granica Wielkopolski sięgała na północ aż do ziemi
wałeckiej i myśliborskiej. Później, w okresie rozbicia dzielnicowego, Krajna
odpadła od Polski, po czym została zajęta przez Brandenburczyków, a później Krzyżaków.
Następnie ziemia ta została przyłączona do Polski przez Władysława Łokietka i
stała się częścią województwa kaliskiego, a więc stanowiła część historycznej
Wielkopolski. Obecnie większa część Krajny należy do województw:
wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego, a gmina Debrzno stanowi część
województwa pomorskiego.
Na mocy testamentu
Bolesława Krzywoustego, północno-zachodnia część Polski, poza Pomorzem
Zachodnim, dostała się Mieszkowi III Staremu, z wyjątkiem ziemi gnieźnieńskiej,
która znalazła się w dzielnicy senioralnej. Zachodnia część władztwa Mieszka
sięgała po Odrę. Po upadku zasady senioratu na początku XIII wieku, Gniezno
stało się na nowo częścią Wielkopolski. W okresie rozbicia dzielnicowego,
pomijając czasowy podział Wielkopolski na księstwa: poznańskie i kalisko-gnieźnieńskie,
granica regionu ustabilizowała się, choć zdarzały się wojny na południowej
granicy krainy z książętami śląskimi (Przemęt, Krzywiń, Kalisz, Ołobok) i
konflikty z książętami kujawskimi o ziemię lądzką.
 |
| 5. Podział na dzielnice na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesław Krzywoustego. |
Na zachodzie
granice Polski, a więc także Wielkopolski, pokrywały się od połowy XIII w. z ziemiami
Nowej Marchii i Brandenburgii. Tu granica najbardziej krwawiła i była stopniowo
przesuwana na wschód, na niekorzyść Polski. Było to spowodowane ekspansją
Brandenburgii i Krzyżaków. Ostatecznie, rubież zachodnia i północno-zachodnia
Wielkopolski ukształtowała się w XVI wieku. W wyniku licznych wojen,
Wielkopolska utraciła bezpowrotnie obszary nad dolną Notecią i jej ujściem do
Warty wraz z Santokiem i Drezdenkiem. Granica zachodnia ustabilizowała się mniej
więcej wzdłuż Drawy na północy oraz od Wielenia, poprzez lasy między dolną
Notecią a Wartą, aż do dzisiejszej Skwierzyny i dalej ku południowi,
pozostawiając po polskiej stronie Bledzew, Paradyż-Gościkowo, Brójce, Kargowę,
Babimost i Ciosaniec. W 1343 r. przyłączono do Polski (i Wielkopolski) ziemię wschowską.
 |
| 6. Panorama Wschowy z 1493 r. |
Granica południowa
opierała się o dolinę Baryczy, dochodząc aż do górnej Prosny. Zaczynała się na
południe od Rydzyny i Sarnowy, koło późniejszego Rawicza, pozostawiając po
stronie wielkopolskiej Dubin, Jutrosin, Zduny i Sulmierzyce.
 |
| 7. Mapa województwa poznańskiego z 1664 r. |
Granica wschodnia,
oddzielająca Wielkopolskę od ziemi sieradzkiej, pozostawała po stronie
wielkopolskiej Staw i Koźminek. Najdalej na wschód, Wielkopolska sięgała do
Koła i Grzegorzewa, pozostawiając Kłodawę po stronie łęczyckiej i dochodząc do
jeziora Gopło, po czym granica skręcała ku zachodowi, obejmując Kleczew i
Kwieciszewo. Granicę pomiędzy Wielkopolską a Kujawami stanowiła górna Noteć.
Ziemia nakielska stanowiła wówczas część Wielkopolski. Jak więc widać, Pałuki,
kraina historyczna leżącą na pograniczu Wielkopolski i Kujaw, a stanowiąca
część dawnej ziemi kaliskiej, należała niegdyś do Wielkopolski. Obecnie część
Pałuk należy do województwa wielkopolskiego, a część do kujawsko-pomorskiego. Następnie
linia graniczna skręcała ku zachodowi, wzdłuż Kamionki i Dobrzynki, dochodząc
do Gwdy. Linię Gwdy opuszczała powyżej Piły, kierując się ku zachodowi,
pozostawiając po wielkopolskiej stronie Piłę, Trzciankę i Człopę.
 |
| 8. Położenia Wielkopolski (województw: poznańskiego i kaliskiego) z okresu I Rzeczypospolitej, na tle współczesnego podziału administracyjnego. |
Tak ukształtowane
granice przetrwały do rozbiorów. W wyniku rozbiorów Polski, Wielkopolska
została przyłączona do Prus. Na mocy kongres wiedeńskiego, wschodnia część
Wielkopolski (ziemia kaliska), została przyłączona do Królestwa Polskiego, stanowiącego
część Rosji, natomiast reszta Wielkopolski stała się ponownie częścią Prus.
Taki stan utrzymał się do odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r.
Jak usiłowałem
przedstawić powyżej, nazwa „Wielkopolska” ukształtowała się stosunkowo późno i
nie miała ona nic wspólnego z je powierzchnią. Granice regionu zmieniały się, a
dziś mówiąc o Wielkopolsce, pamiętajmy, że sięgała ona dalej, niż granice
administracyjne województwa wielkopolskiego.
Źródło:
Dzieje Wielkopolski, t. I, do roku 1793, praca zbiorowa pod redakcją J. Topolskiego, Poznań
1969.
Fotografie:
1. Jan Matejko [Public domain], via Wikimedia Commons
2. Zygmunt Glogerderivative work: Wieralee [Public domain], via Wikimedia Commons
3. AnonymousUnknown author [Public domain], via Wikimedia Commons
4. Poznaniak [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], from Wikimedia Commons
5. Farary [Public domain], from Wikimedia Commons
6. https://fotopolska.eu/282718,foto.html
7. Gerard Coeck (b. 1608) [Public domain], via Wikimedia Commons
8. Poznaniak [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz