Historia i zabytki Ostrowa Tumskiego, część 1

Przyszedł czas na opisanie najstarszej części Poznania, czyli Ostrowa Tumskiego i Zagórza. Dzisiaj Ostrów kojarzy się przede wszystkim z katedrą, ale nie zapominajmy, że w tym miejscu w połowie X wieku powstał gród obronny z palatium (rezydencją) księcia. Tutaj także, według najnowszej ustaleń, powstał prawdopodobnie najstarszy kościół na ziemiach polskich, tzw. kaplica Dąbrówki. W 2000 roku, archeolodzy z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod kierunkiem prof. Hanny Koćki-Krenz odkryli fundamenty palatium z czasów Mieszka I, znajdujące się w dużej mierze pod kościołem Najświętszej Marii Panny, a w 2009 roku, odkryto relikt kaplicy, przylegający do tegoż palatium. W kaplicy tej modliła się żona Mieszka I, księżniczka czeska Dobrawa (Dąbrówka), a po przejściu na chrześcijaństwo, także jej mąż i dworzanie. 

Źródło: Wikimedia.

Dzisiaj przedstawię dzieje samego Ostrowa Tumskiego i Zagórza, a w kolejnych częściach opiszę historię
katedry, a także jej architekturę, wystrój, podziemia i kaplice, następnie pozostałe zabytki Ostrowa i Zagórza, czyli m. in. kościół NMP, psałterię, pałac arcybiskupi, most Jordana. Później opiszę budynek dawnej Akademii Lubrańskiego, a obecnie muzeum archidiecezjalne, pomnik Jan Kochanowskiego, którego związki z Poznaniem są dość ciekawe... Omówię także architekturę Zagórza wraz z gmachem seminarium duchownego. Okres wakacji sprzyja spacerom, więc liczę, że zachęcę Państwa do odwiedzenia również tego zakątku Poznania.

Dzieje Ostrowa Tumskiego i Zagórza.

Ostrów Tumski w języku staropolskim oznacza „wyspę katedralną”. Początki stałego osadnictwa na terenie Ostrowa Tumskiego i Zagórza, archeolodzy datują na koniec IX wieku. Gród, znajdujący się na wyspie, między wodami Wary i Cybiny, był łatwy do obrony, stąd właśnie tam postanowiono się osiedlić. W drugiej połowie X wieku, rozbudowano gród i otoczono wałami, dzieląc go na dwie części. W pierwszej, książęcej części, znajdowało się dwukondygnacyjne palatium książęce z kamienia, z przyległą do niego kaplicą. Kaplicę zbudowano po przyjęciu chrześcijaństwa przez księcia Mieszka I w 966 roku, lub krótko przed tym wydarzeniem, po przybyciu do Polski księżniczki Dobrawy. Stał on tam, gdzie teraz kościół Najświętszej Marii Panny. Palatium miało wymiary 80x100 metrów. W kaplicy sprawowano liturgię dla księcia i jego dworu.

Mieszko I. Źródło: Wikimedia.

 Do tej pory nie znaleziono śladów starszej świątyni chrześcijańskiej na ziemiach polskich, co oznacza, że mamy do czynienia z najstarszym polskim kościołem. Do palatium przylegała też część wschodnia, gdzie mieszkali dworzanie, oraz stacja misyjna biskupa Jordana, przebudowana później na pierwszą polską katedrę. Część druga-południowa grodu, obejmowała Zagórze, zwane też później osadą św. Mikołaja, od kościoła św. Mikołaja, który w XIX wieku popadł w ruinę i został rozebrany. Tutaj mieszkali w drewnianych chatach ludzie, świadczący różnorakie usługi dla dworu. Wszystkie części grodu były otoczone wałem obronnym, o wysokości 10 metrów i szerokości, sięgającej w podstawie 20 metrów. Łączna długość wałów to ok. 2 kilometry. Według prof. Koćki-Krenz, gród mogło zamieszkiwać ok. 200 osób.

W roku 1000, powstało arcybiskupstwo w Gnieźnie, a Poznań stał się siedzibą stałego, już nie misyjnego biskupstwa. Istniejąca już wówczas katedra, stała się miejscem pochówku władców polski, co świadczy o jej wyjątkowej randze i jest argumentem, przemawiającym za stołecznością Poznania  w tym okresie. Biskupi poznańscy prawdopodobnie byli z początku niezależni od arcybiskupów gnieźnieńskich. Podlegali bezpośrednio samemu papieżowi, albo arcybiskupom mogunckim. Co do tego nie ma jednoznacznej odpowiedzi.

Makieta przedstawiająca  Ostrów Tumski na przełomie X i XI wieku. Źródło: Wikimedia.

Na początku XI wieku miasto zniszczyła powódź. Gród odbudował Bolesław Chrobry, powiększając go i niwelując podział na gród i podgrodzie. Okres świetności poznańskiego grodu skończył się wraz z najazdem księcia czeskiego Brzetysława w 1038/39 roku i powstaniem ludowym, zwanym „reakcją pogańską”. Gród został tak zniszczony, że według Galla Anonima, w ruinach katedry dzikie zwierzęta znalazły legowiska. Gród odbudował wprawdzie książę Kazimierz Odnowiciel, ale Poznań utracił swą stołeczność, gdyż książę przeniósł stolicę do Krakowa.

Za czasów Bolesława Krzywoustego, gród poznański był siedzibą kasztelanii, a po jego śmierci, przypadł jednemu z jego synów – Mieszkowi III Staremu. Gród stał się areną walki między najstarszym z synów Krzywoustego – Władysławem Wygnańcem (seniorem), a młodszymi synami księcia (juniorami). W 1146 roku Poznań został oblężony przez wojska Wygnańca, sprzymierzonymi z rycerstwem niemieckim, ale nie zdołali oni zdobyć potężnie umocnionego grodu. W 1240 roku gród został przebudowanym przez księcia Przemysła I, ale w wyniku lokacji miasta na lewym brzegu Warty w 1253 roku, przeprowadzonej przez książąt – Przemysła II i Bolesława Pobożnego, gród na Ostrowie utracił swoje znaczenie. W 1290 roku, po zbudowaniu zamku przez Przemysła I w nowolokowanym mieście, przestał on także być siedzibą księcia. Od tego momentu stał się on własnością i siedzibą biskupa, oraz kapituły poznańskiej, a także ważnym ośrodkiem życia religijnego, kulturalnego i umysłowego Poznania. Istniała tutaj, szkoła katedralna, tworzyli muzycy, malarze, rzeźbiarze i pisarze. W XIV wieku Ostrów Tumski otrzymał prawa miejskie.

Wieki XV i XVI, to okres rozwoju Ostrowa Tumskiego. W połowie XV wieku biskup Andrzej z Bnina wybudował nowy, murowany kościół NMP (patrz: http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2011/07/biskup-andrzej-bninski-1396-1479.html). Najpomyślniejszy okres rozwoju Ostrowa, to czasu pontyfikatu biskupa Jana Lubrańskiego (1498 – 1520). Przeprowadził on generalny remont katedry, odnowił pałac arcybiskupi, zaopatrzył miasto w wodociągi, wybrukował ulice, a także zbudował budynek psałterii, w której mieszkało 12 psałterzystów, wykonujących  podczas mszy w katedrze pieśni kościelne, a także śpiewających przez całą dobę Psałterz Dawidowy. Otoczył on także Ostrów nowym, ceglanym murem. Jednak jego największym osiągnięciem było ufundowanie w 1519 roku Akademii, kształcącej młodzież według nowego, humanistycznego programu (patrz: http://poznanskiehistorie.blogspot.com/2011/06/akademia-lubranskiego.html).

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 roku, Poznań stał się częścią Prus. Władze pruskie w 1797 skonfiskowały majątki kościelne, w wyniku czego, Ostrów przestał być własnością biskupa. 

Widok Ostrowa Tumskiego z końca XVIII wieku. Źródło: Wikimedia.

W 1800 roku włączono Ostrów Tumski w granice Poznania. Po przekształceniu Poznania w twierdzę, na Ostrowie Tumskim zbudowano także umocnienia. Głównymi elementami fortyfikacji Ostrowa był Fort Radziwiłła (Reduta Katedralna), oraz Jaz Katedralny na Cybinie (jego pozostałości są widoczne do dziś). 

Pozostałości wałów fortecznych na Ostrowie Tumskim. Źródło: Wikimedia.

We wrześniu 1939 roku, Poznań nie doznał zniszczeń, jednak walki o Poznań a dniach 23 stycznia do 23 lutego 1945, spowodowały poważne zniszczenia, zarówno samego miasta, jak i Ostrowa Tumskiego. W latach sześćdziesiątych, zasypano stare koryto Warty, oraz przeprowadzono trasę szybkiego ruchu z mostami Bolesława Chrobrego i Mieszka I, w wyniku której zaburzono zabytkowy, historyczny układ Ostrowa. Oddzielono Ostrów od Zagórza, co przyczyniło się do izolacji Ostrowa i Śródki od reszty miasta. Obecnie trwają prace nad ponowną integracją tych części z resztą miasta. Służyć na temu wybudowanie w 2007 roku nowego mostu Jordana, oraz włącznie Ostrowa w skład szlaku turystycznego, zwanego Traktem Królewsko-Cesarskim. W 2012 roku planowane jest otwarcie na drugim brzegu Cybiny Interaktywnego Centrum Historii Ostrowa Tumskiego.    

Źródło: Wikimedia.

Źródło:

Poznań. Przewodnik po zabytkach i historii, praca zbiorowa, Poznań 2003.  

Zbigniew Pilarczyk, Witold Gostyński, Ostrów Tumski – od piastowskiego grodu do pruskiej twierdzy, w: Fortyfikacje Ostrowa Tumskiego. Funkcje obronne i turystyczne, Poznań 2009.

www.wikipedia.pl