Inteligencja polska w dziewiętnastowiecznym Poznaniu

Słownikowa definicja inteligencji, jako grupy społecznej, ujmuje ją jako warstwę społeczną, wykształconą ostatecznie w XIX wieku, żyjącą z pracy umysłu. Tradycyjnie za jej przedstawicieli uważa się lekarzy, prawników, nauczycieli, urzędników, dziennikarzy, inżynierów i artystów. Dzisiaj inteligencję tworzą ludzie z wyższym wykształceniem, utrzymujący się z pracy umysłowej. W XIX wieku, aby być członkiem grupy społecznej, zwanej inteligencją, trzeba było posiadać minimum średnie wykształcenie, oraz pracować umysłowo. Do grupy wyżej wymienionych zawodów, zaliczano jeszcze duchownych i wyższych oficerów.

Karol Marcinkowski 1800 - 1846. Źródło: Wikimedia.

Na ziemiach polskich inteligencja wywodziła się głównie ze szlachty, mieszczaństwa, a rzadziej z chłopstwa. O ile w zaborze rosyjskim połowa inteligencji wywodziła się ze szlachty, o tyle w zaborze pruskim, tylko ok. 16% inteligentów było pochodzenia szlacheckiego. Reszta, to synowie mieszczan i chłopów. Działo się tak dlatego, że w Wielkim Księstwie Poznańskim, szlachta stanowiła tylko ok. 3% społeczeństwa, podczas gdy
średnia dla Polski wynosiła 10%. Mieszczaństwo i chłopstwo garnęło się o wiele bardziej do nauki, gdyż w wykształceniu widziano szansę na godniejsze życie. Nie bez wpływu na to miał fakt, iż w 1825 roku w Prusach wprowadzono obowiązek szkolny. Rozwijająca się od lat trzydziestych idea pracy organicznej, której twórcą był Karol Marcinkowski, zakładała konieczność kształcenia się. Temu celowi służyło stworzenie przez Marcinkowskiego Towarzystwa Naukowej Pomocy, które finansowało kształcenie zdolnej młodzieży z ubogich domów. Sam Marcinkowski wywodził się z ubogiej, mieszczańskiej rodziny. Podobnie było z wydawcą i działaczem Związku Plebejuszy, Walentym Stefański. Z rodziny drobnomieszczańskiej wywodził się też filozof i działacz polityczny, Karol Libelt. Księgarz i wydawca, Jan Konstanty Żupański, był synem kupca pochodzenia greckiego, natomiast patron Związku Spółek Zarobkowych, ks. Piotr Wawrzyniak, wywodził się z chłopstwa. Założyciel Uniwersytetu Poznańskiego, Heliodor Święcicki, był synem lekarza. Hipolit Cegielski, doktor filozofii i właściciel fabryki maszyn rolniczych wywodził się z drobnej szlachty.

Karol Libelt 1807 - 1875. Źródło: Wikimedia.

Mimo ogromnej determinacji w drodze do zdobycia wykształcenia, polskiemu inteligentowi w Poznaniu i w ogóle Wielkopolsce, nie było łatwo zrobić kariery. Polacy nie byli dopuszczani do wyższych stanowisk w administracji i w wojsku. Nasilenie polityki germanizacyjnej powodowało, że coraz mniej osób wybierało karierę w szkolnictwie. Władze wymagały od urzędników i nauczycieli pełnej lojalności, a poza tym stale wisiała nad nimi groźba przeniesienia w głąb Prus. Aby dostać się na państwową posadę, trzeba było wykazać się lojalną postawą i najpierw odbyć bezpłatną praktykę, trwającą od 2 do 6 lat! Później zaś zdać specjalny egzamin. Urzędnicy, nawet w czasie urlopu nie mogli wyjeżdżać poza miejsce zamieszkania, bez zezwolenia zwierzchników. Nic więc dziwnego, że wielu Polaków wybierało karierę z prywatnych przedsiębiorstwach, handlu, bądź decydowali się założyć własny sklep lub inny biznes, bądź też uprawiać wolny zawód jak lekarz, czy prawnik. Hipolit Cegielski, po rezygnacji z nauczania w szkole Marii Magdaleny, otworzył za namową Marcinkowskiego, własny sklep z artykułami żelaznymi w Bazarze, choć z wykształcenia był filologiem klasycznym i miał stopień naukowy doktora filozofii.

Hipolit Cegielski 1813 - 1868. Źródło: Wikimedia.

Sytuacja materialna inteligencji była zróżnicowana. Najwięcej zarabiali uznani lekarze. Wspomniany już Karol Marcinkowski, zarabiał średnio ok. 10 tys. talarów rocznie, podczas, gdy naczelny prezes prowincji poznańskiej – 6 tys. Sam doktor żył skromnie, resztę wydawał na cele społeczne i dla biednych. Do grupy najlepiej zarabiających należeli też adwokaci. Specyficzną grupą zawodową, dobrze jednak sytuowaną, było wyższe duchowieństwo katolickie. Arcybiskup gnieźnieńsko-poznański otrzymywał ok. 12 tys. talarów rocznie. W gronie średnio zarabiających, czyli ludzi, których pensja dochodziła do  1 tys. talarów rocznie, należeli pracownicy administracyjni przedsiębiorstw, dziennikarze, dyrektorzy szkół, aptekarze. Najmniej zarabiali niżsi urzędnicy, nauczyciele szkół ludowych i tradycyjnie biedni artyści. Niełatwa była też pozycja aktorów szkół teatralnych. Co prawda cieszyli się dużą popularnością, ale nie szło to w parze z odpowiednimi honorariami. Polskie środowisko artystyczne narodziło się dopiero po powstaniu w 1875 roku stałej sceny w Teatrze Polskim.

Źródło:

Maria i Lech Trzeciakowscy,  W dziewiętnastowiecznym Poznaniu. Życie codzienne miasta 1815 – 1914, Poznań 1982.